Celem niniejszego artykułu jest wskazanie w przyczynkowy sposób kluczowych zagadnień związanych z funkcjonowaniem kościelnych osób prawnych w obrocie prawnym. Realizacji postawionego zadania służyć będzie przedstawienie krótkiego rysu historycznego dotyczącego wykształcania się osobowości prawnej podmiotów innych niż osoby fizyczne. Istotny wkład w ukształtowanie pojęcia osoby prawnej mieli nie tylko prawnicy rzymscy, lecz także teolodzy i kanoniści, dla których oparte na wierze spojrzenie na Kościół było inspiracją dla powstania koncepcji osoby moralnej czy osoby prawnej. Z czasem pojęcie osoby prawnej zaczęto wykorzystywać zarówno w prawie kanonicznym, jak i państwowym. W artykule ukazane zostaną także fundamenty polskich regulacji dotyczących osobowości prawnej. Rozważania te staną się punktem wyjścia do omówienia szczególnych regulacji dotyczących osobowości prawnej kościołów i innych związków wyznaniowych w prawie polskim. Do stania się podmiotem praw i obowiązków w prawie polskim nie wystarczy posiadanie kościelnej osobowości prawnej. Jednostki organizacyjne wspólnot konfesyjnych muszą uzyskać osobowość prawną w prawie polskim, aby móc samodzielnie działać w przestrzeni publicznoprawnej. Wynika z tego, że w akcie prawnym rangi ustawowej musi znaleźć się podstawa prawna uznająca określony rodzaj kościelnej jednostki organizacyjnej za osobę prawną lub umożliwiająca jej nabycie osobowości prawnej we wskazany sposób. Dopełnieniem rozważań pozostanie omówienie powstawania i warunków uczestniczenia w obrocie prawnym kościelnych osób prawnych w Polsce.
The purpose of this paper is to indicate in a contributory manner the key issues related to the functioning of church legal entities in legal transactions. The implementation of the set task will be facilitated by the presentation of a short historical outline concerning the development of the legal personality of entities other than natural persons. Not only Roman lawyers, but also theologians and canonists, for whom the faith-based view of the Church inspired the creation of the concept of a moral person or a juridical person, made a significant contribution to shaping the concept of a legal person. Over time, the concept of legal person began to be used both in canon and state law. The paper will also present the foundations of Polish legal personality regulations. These considerations will become the starting point for discussing specific regulations concerning the legal personality of religious associations in Polish law. To become a subject of rights and obligations under Polish law, it is not enough to have a church legal personality. Organizational units of confessional communities must obtain legal personality under Polish law in order to be able to operate independently in the public-law space. It follows that a legal act of statutory rank must contain a legal basis recognizing a specific type of church organizational unit as a legal person or enabling it to acquire legal personality in the indicated manner. Therefore, the discussion of the formation and conditions of participation in the legal transactions of church legal entities in Poland will be a complement to the considerations.
Słowa kluczowe: osobowość prawna, kościoły i inne związki wyznaniowe, wolność religii
Keywords: legal personality, churches and other religious associations, freedom of religion
Kwestia osobowości prawnej kościołów i innych związków wyznaniowych oraz łączących się z nią uprawnień majątkowych była powszechnie uważana w Polsce za istotną gwarancję realizacji wolności sumienia i wyznania już w okresie międzywojennym[1]. Warunkiem skutecznej realizacji uprawnień majątkowych w obrocie regulowanym prawem świeckim przez kościelne osoby prawne jest jednak posiadanie podmiotowości cywilnoprawnej. Z tego względu integralnym elementem rozważań nad uprawnieniami majątkowymi kościołów i innych związków wyznaniowych pozostaje kwestia ich osobowości prawnej w prawie powszechnie obowiązującym. W związku z tym analizie należy poddać zarówno przepisy prawa polskiego regulujące kwestię osobowości prawnej, jak również tryby nabywania tejże przez kościelne jednostki organizacyjne. Ze względu na nieobszerne ramy niniejszego opracowania drugie z wymienionych zagadnień zostanie jedynie zasygnalizowane.
W doktrynie wyróżnia się osobowość publicznoprawną Stolicy Apostolskiej, osobowość prawną Kościoła jako całości w prawie danego państwa, a także osobowość cywilnoprawną kościelnych osób prawnych. Osobowość cywilnoprawną w prawie polskim posiadają wyłącznie kościelne jednostki organizacyjne. Z tego względu w poniższych rozważaniach należy się skupić przede wszystkim na osobowości prawnej jednostek organizacyjnych kościołów i innych związków wyznaniowych.
Celem niniejszego artykułu jest wskazanie w przyczynkowy sposób kluczowych zagadnień związanych z funkcjonowaniem kościelnych osób prawnych w obrocie prawnym. Realizacji postawionego zadania służyć będzie przedstawienie krótkiego rysu historycznego dotyczącego wykształcania się osobowości prawnej podmiotów innych niż osoby fizyczne. Następnie ukazane zostaną fundamenty polskich regulacji dotyczących osobowości prawnej. Rozważania te staną się punktem wyjścia do omówienia szczególnych regulacji dotyczących osobowości prawnej kościołów i innych związków wyznaniowych w prawie polskim. Dopełnieniem rozważań będzie omówienie powstawania i warunków uczestniczenia w obrocie prawnym kościelnych osób prawnych w Polsce.
Rys historyczny
W antycznym rzymskim prawie prywatnym (ius privatum) status odpowiadający obecnym osobom fizycznym mieli wyłącznie ludzie wolni. Przykładowo zdolność prawną przypisywano raczej mieszkańcom gminy (municipes) niż samym gminom (municipia)[2], choć te ostatnie uznaje się niekiedy za pierwowzory obecnie znanych osób prawnych[3]. Z czasem zaczęto traktować niektóre związki osób fizycznych (np. collegia) jako podmioty prawa. W prawie justyniańskim zdecydowanie odróżniano już związki osób fizycznych (universitas) od osób wchodzących w ich skład[4]. W czasach rzymskich kształtowało się pojęcie osób prawnych jako związków osób tworzonych w różnych celach, lecz ani Rzymianie, ani glosatorzy nie stworzyli prawnej konstrukcji osoby prawnej[5].
Proces kształtowania się instytucji, terminologii i teorii osobowości prawnej doprowadził do tego, że dopiero w prawie kanonicznym odnaleźć można fikcję prawną, zgodnie z którą korporacje i zakłady kościelne są wyindywidualizowanymi osobami wyposażonymi we wszystkie przymioty osoby fizycznej[6]. Trzeba uznać, że istotny wkład w ukształtowanie pojęcia osoby prawnej mieli zarówno teolodzy, jak również kanoniści, dla których oparte na wierze spojrzenie na Kościół było inspiracją dla powstania koncepcji osoby moralnej czy osoby prawnej, które zaczęto wykorzystywać zarówno w prawie kanonicznym jak i państwowym[7]. Jednym ze skutków powyższych okoliczności formowania się koncepcji osoby prawnej jest możliwość udziału kościelnych osób prawnych jako podmiotów praw i obowiązków w obrocie unormowanym prawem państwowym[8].
Na przestrzeni dziejów wykształciły się trzy kategorie osobowości prawnej Kościoła katolickiego: osobowość publicznoprawna Stolicy Apostolskiej, dzięki której Kościół katolicki uczestniczy w obrocie prawnomiędzynarodowym, osobowość prawna Kościoła katolickiego w konkretnym państwie, a także osobowość cywilnoprawna jednostek organizacyjnych Kościoła katolickiego, dzięki którym Kościół bierze udział w obrocie prawnym regulowanym prawem państwowym[9]. Kanon 113 § 1 Kodeksu prawa kanonicznego[10] stanowi, że Kościół katolicki i Stolica Apostolska są osobami moralnymi z samego ustanowienia Bożego. W kolejnym paragrafie wskazuje się, że w Kościele są także osoby prawne, będące w prawie kanonicznym podmiotem praw i obowiązków, które odpowiadają ich charakterowi.
Nabycie osobowości prawnej przez Kościół w prawie konkretnego państwa dokonuje się na mocy uznania (recognitio) przez państwo. Uznanie takie nie tworzy kościoła lub jego jednostek organizacyjnych, lecz stanowi wyraz poszanowania przez państwo ich zdolności do bycia podmiotem praw i obowiązków oraz uczestniczenia w obrocie prawnym regulowanym prawem świeckim[11]. Może się ono dokonać w drodze zawarcia umowy między właściwymi organami państwa i kościoła albo w formie jednostronnej, czyli poprzez uchwalenie ustawy. Warto przy tym podkreślić, że uznanie przez państwo osobowości prawnej kościoła i jego jednostek organizacyjnych jest potrzebne dla właściwego wykonywania przez kościół swej misji oraz dla realizacji wolności sumienia i religii w ujęciu instytucjonalnym[12]. W prawie polskim uznanie takie znalazło się w art. 4 ust. 1 Konkordatu[13], który stwierdza, że „Rzeczpospolita Polska uznaje osobowość prawną Kościoła katolickiego”. W ustępie drugim wskazano, że „Rzeczpospolita Polska uznaje również osobowość prawną wszystkich instytucji kościelnych terytorialnych i personalnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie przepisów prawa kanonicznego. Władza kościelna dokonuje stosownego powiadomienia kompetentnych organów państwowych”. Wreszcie art. 4 ust. 3 Konkordatu potwierdza, że „[i]nne instytucje kościelne mogą na wniosek władzy kościelnej uzyskać osobowość prawną na podstawie prawa polskiego”.
Osoby prawne w prawie polskim
Zgodnie z art. 1 Kodeksu cywilnego[14] podmiotami prawa są osoby fizyczne i osoby prawne. Natomiast art. 33 k.c. stanowi, że „[o]sobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną”. Powyższy przepis przesądza, zgodnie z normatywną metodą regulacji osobowości prawnej, że podmiotowość prawna jest cechą normatywną, którą nadaje osobom prawnym ustawodawca[15]. Jednakże osobowość prawną uzyskuje się, zgodnie z art. 37 ust. 1 k.c., z chwilą wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Oznacza to, że należy rozróżnić przyznanie osobowości prawnej (art. 33) od jej uzyskania (art. 37 ust. 1). Zdaniem Andrzeja Kidyby, przyznanie osobowości prawnej należy rozumieć jako dopuszczenie uzyskania osobowości prawnej po spełnieniu określonych warunków. Dopiero spełnienie owych warunków oraz wpis do właściwego rejestru skutkuje uzyskaniem osobowości prawnej, rozumianym jako stosowanie przepisów o osobach prawnych[16]. Ponadto sformułowanie art. 37 ust. 1 in fine wskazuje na wyjątek, zgodnie z którym osoba prawna może powstać poprzez nadanie jej osobowości prawnej przez przepisy szczególne[17].
Z art. 33 k.c. można także odczytać, że jednostki organizacyjne, którym przyznano na mocy przepisów szczególnych osobowość prawną, są swego rodzaju tworami organizacyjnymi wyposażonymi w zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych, co umożliwia im partycypację w stosunkach cywilnoprawnych[18]. Warto przypomnieć, że zdolność prawna to możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków. Osoba prawna może zatem być akcjonariuszem, wierzycielem lub dłużnikiem, właścicielem, spadkobiercą czy też stroną czynności cywilnoprawnej. Odrębna osobowość prawna oznacza, że prawa i obowiązki osoby prawnej przynależą do niej, przez co zarządzanie osobą prawną lub jej majątkiem przez podmioty spoza jej struktury organizacyjnej jest wykluczone. Z drugiej strony wykluczona jest także, co do zasady, odpowiedzialność osób trzecich za zobowiązania osoby prawnej, która za własne zobowiązania odpowiada własnym majątkiem[19]. Zasada ta znalazła potwierdzenie expressis verbis w dwunastu indywidualnych ustawach wyznaniowych uchwalonych od 1989 roku[20].
Bezpośrednio na mocy art. 33 k.c. osobowość prawną uzyskał jedynie Skarb Państwa. Pozostałym jednostkom organizacyjnym przymiot ten nadają przepisy odrębne. Niekiedy wskazuje się, że w wypadku osób prawnych Kościoła katolickiego przepisy odrębne mogą znajdować się zarówno w ustawach, jak i w konkordacie[21]. Jak jednak wskazuje Arkadiusz Januchowski, w wypadku uzyskania osobowości prawnej w drodze powiadomienia, jedynie art. 13 ust. 1 u.s.p.k.k. może zostać uznany za przepis odrębny w rozumieniu art. 33 k.c., Konkordat zaś rozszerzył możliwość uzyskania osobowości prawnej w trybie powiadomienia na wszystkie instytucje kościelne terytorialne i personalne. Twierdzenie to opiera się na spostrzeżeniu, że żaden przepis Konkordatu nie wymienia poszczególnych instytucji kościelnych, które posiadają osobowość prawną ani momentu uzyskania tej osobowości[22]. Należy się zgodzić, że z art. 4 ust. 2 Konkordatu wynika generalna gwarancja uznania osobowości prawnej kościelnych jednostek organizacyjnych, które osobowość prawną uzyskały w prawie kanonicznym, a więc prawie wewnętrznym Kościoła katolickiego[23]. Sformułowanie art. 4 ust. 2 Konkordatu przesądza o tym, że zawarty w u.s.p.k.k. katalog kościelnych osób prawnych i ich organów utracił zamknięty charakter. Na mocy przepisu Konkordatu osobowość prawną uzyskały także kościelne jednostki organizacyjne niewymienione w ustawowym katalogu. Przykładem potwierdzającym powyższe jest prałatura personalna, która w prawie kanonicznym posiada osobowość prawną, a jednocześnie została pominięta w zawartym w u.s.p.k.k.[24] katalogu kościelnych osób prawnych, które uzyskują osobowość prawną w prawie powszechnie obowiązującym[25]. Odwrotna do opisywanej sytuacja ma miejsce w wypadku Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego, który jest jednostką organizacyjną nieznaną prawu kanonicznemu, lecz posiada osobowość prawną na mocy art. 8 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 13 ust. 1 u.s.p.k.k.[26].
Osobowość prawna kościołów i innych związków wyznaniowych
Po II wojnie światowej początkowo funkcjonowała, powstała w czasach II Rzeczypospolitej[27], dwuetapowa procedura regulacji statusu prawnego wspólnoty religijnej. Polegała ona na ustawowym wskazaniu zasad stosunku państwa do konkretnego związku wyznaniowego, a następnie uznania przez Radę Ministrów w formie uchwały prawa wewnętrznego lub statutu tegoż związku[28]. Dokonana w 1949 roku nowelizacja prawa o stowarzyszeniach[29] przewidywała dwie formy organizacyjne dla wspólnot religijnych – stowarzyszenia zarejestrowane, które uzyskiwały osobowość prawną i stowarzyszenia zwykłe, które osobowości prawnej uzyskać nie mogły. Urząd do Spraw Wyznań mógł odmówić rejestracji związku wyznaniowego jako stowarzyszenia zarejestrowanego, jeśli uznał, że z uwagi na niezgodność z prawem, zagrożenie bezpieczeństwa lub porządku publicznego albo względy pożytku publicznego funkcjonowanie związku konfesyjnego nie jest celowe. Ostatnia przesłanka nie dotyczyła związków rejestrowanych jako stowarzyszenia zwykłe[30]. Tak sformułowane przesłanki oznaczały w praktyce, że nie był to proces rejestracji, lecz legalizacji związków wyznaniowych. Jednak nawet w wypadku braku uznania (legalizacji) związku konfesyjnego przez państwo, samo wykonywanie kultu religijnego zgodnie ze swoją wiarą nie było zakazane[31]. Organ administracji państwowej uprawniony do rejestracji mógł także zdelegalizować stowarzyszenie jeśli: 1) liczba członków stowarzyszenia spadła poniżej 10, lub 2) stowarzyszenie nie posiada przewidzianego statutowo zarządu i nie ma warunków do jego wyłonienia, względnie nie wyłania w ciągu najmniej rocznego okresu czasu, lub 3) organ ten nie był odnawiany najmniej w ciągu 3 okresów przewidzianego statutowo czasu jego urzędowania, albo też 4) zajdą inne okoliczności, świadczące, że stowarzyszenie faktycznie istnieć przestało, lub że istnienie jego stało się bezprzedmiotowe[32].
Obecnie obowiązująca Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej[33] nie zawiera przepisu, który warunkowałby dopuszczalność działalności wspólnot religijnych od ich uznania przez państwo[34]. Nie istnieje także przepis, który uzależniałby funkcjonowanie związku wyznaniowego od uzyskania osobowości prawnej. Zgodnie z art. 2 pkt 1 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i religii[35] jednostki mogą, korzystając z wolności sumienia i wyznania, tworzyć wspólnoty religijne zakładane w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej, posiadające własny ustrój, doktrynę i obrzędy kultowe. Trybunał Konstytucyjny potwierdza w swym orzecznictwie, że wolność religii obejmuje „wszelkie religie i przynależność do wszelkich związków wyznaniowych”, a więc nie ogranicza się do tych zarejestrowanych lub tych, których status został uregulowany w odrębnej ustawie[36]. Niezarejestrowane związki konfesyjne korzystają z ogólnych gwarancji zawartych w u.g.w.s.w. i mogą podlegać ograniczeniom ustawowym koniecznym dla ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób (art. 53 ust. 5 Konstytucji)[37]. Niemniej jednak poddanie się procedurze rejestracji przez związki wyznaniowe działające na podstawie u.g.w.s.w. i wpisanie do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych prowadzonego przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji umożliwia tym związkom uzyskanie szeregu dodatkowych uprawnień, bowiem zgodnie z art. 34 ust. 2 u.g.w.s.w., z chwilą wpisu do rejestru, kościół lub inny związek wyznaniowy uzyskuje, jako całość, osobowość prawną oraz korzysta ze wszystkich uprawnień i podlega obowiązkom określonym w ustawach. W praktyce oznacza to, że z chwilą wpisu do rejestru wspólnota konfesyjna poszerza swoje możliwości korzystania z wolności religii oraz oddziaływania w tej sferze na innych[38].
Fakt, że we wniosku o rejestrację związku konfesyjnego należy opisać jego dotychczasową działalność potwierdza, że trzeba rozróżnić powstanie związku od jego rejestracji[39]. Jednocześnie trzeba podkreślić, że prawo przewiduje określone prawne formy organizacyjne dla kościołów i innych związków wyznaniowych. Wspólnoty religijne i ich osoby prawne utworzone w oparciu o ustawy wyznaniowe można uznać za A. Januchowskim za związki konfesyjne w znaczeniu prawnym. Możliwe jest także zorganizowane związku wyznaniowego w innej formie prawnej, np. stowarzyszenia, fundacji czy spółki prawa handlowego, jednak w takim wypadku podmiot ten jako całość nie będzie traktowany jak związek wyznaniowy, lecz stosownie do przyjętej formy organizacyjnej. Odmienną sytuacją jest utworzenie przez związek konfesyjny osoby prawnej w formie dopuszczalnej dla innych podmiotów[40].
Przepisy dotyczące osobowości prawnej kościelnych osób prawnych zawarte są w indywidualnych ustawach wyznaniowych, czyli takich, które regulują stosunek państwa do konkretnego kościoła lub innego związku wyznaniowego, określając tym samym jego status prawny. W przypadku Kościoła katolickiego istotny jest także art. 4 Konkordatu. W wypadku wspólnot religijnych funkcjonujących na podstawie wpisu do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, regulacja dotycząca osobowości prawnej ich jednostek organizacyjnych znajduje się w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania[41]. Należy także wskazać, że możliwe jest funkcjonowanie kościelnych jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej.
Problemów nastręcza ocena osobowości prawnej kościoła jako całości w prawie polskim. W międzywojniu zarówno doktryna, jak i orzecznictwo sądowe uznawały, że wszystkie prawnie uznane związki wyznaniowe posiadają osobowość publicznoprawną, choć nie ukształtował się jednolity pogląd dotyczący podstaw przyznania im tego przymiotu. Ocenę komplikował fakt, że nie istniał żaden przepis przyznający expressis verbis osobowość publicznoprawną tego rodzaju podmiotom (wyjątkiem był od 1927 roku Żydowski Związek Religijny)[42]. W roku 1980 i 1991 Kościół katolicki podnosił postulat uznania przez państwo osobowości publicznoprawnej kościoła, lecz w obu wypadkach bezskutecznie[43].
Literalne odczytanie art. 4 ust. 1 Konkordatu prowadzi do wniosku, że państwo uznało „osobowość prawną Kościoła katolickiego”. Józef Krukowski wskazuje, że na mocy tego przepisu Kościół katolicki został wyposażony w osobowość publicznoprawną[44]. Odmienne stanowisko zajmuje Paweł Borecki, który zdecydowanie neguje powyższy pogląd, jednocześnie wskazując, że art. 4 ust. 1 Konkordatu przyznał kościołowi jako całości osobowość cywilnoprawną[45]. Natomiast Bartosz Rakoczy uważa, że Kościół jako całość nie posiada w prawie polskim osobowości cywilnoprawnej, a jedynie jego jednostki, którym prawo osobowość taką przyznało[46]. Warto także odnotować, że status Kościoła katolickiego budzi szereg kontrowersji nie tylko w doktrynie prawa wyznaniowego. Przykładowo perspektywa administracyjnoprawna każe rozważyć, czy Kościół katolicki nie posiada statusu samodzielnego podmiotu administracji publicznej[47]. Zarówno charakter osobowości publicznoprawnej, jak i fakt, że żaden przepis prawa polskiego nie przyznaje wprost takiej osobowości kościołom i innym związkom wyznaniowym, przemawia za tym, by odrzucić koncepcję osobowości publicznoprawnej wspólnot religijnych. Uznać także należy, że podmioty te uczestniczą w obrocie cywilnym wyłącznie poprzez swoje jednostki organizacyjne, a nie jako całość. W związku z tym najbliżej prawdy mogą być ci autorzy, którzy poszukują rozwiązań pośrednich. Przykładowo Gabriel Radecki mówi o „publicznym statusie Kościoła w sensie traktowania go jako równoprawnego partnera w dialogu z państwem”[48]. Natomiast Remigiusz Sobański jedynie zwraca uwagę, że dzięki uznaniu osobowości prawnej Kościoła katolickiego i wszystkich instytucji kościelnych, które ją mają na podstawie prawa kanonicznego, Kościół ma zapewnioną wolność swej misji i rządzenia się swoim prawem[49]. Należy podkreślić, że dzięki uznaniu osobowości prawnej, które dokonało się w Konkordacie, Kościół może być faktycznym partnerem w relacjach z państwem, wypełniać funkcje publiczne oraz ma możliwość realizacji (poprzez uczestniczenie jego osób prawnych w obrocie regulowanym prawem polskim) między innymi prawa do posiadania, użytkowania i zbywania mienia, zakładania fundacji, budowy obiektów sakralnych i cmentarzy. Takie ukształtowanie sytuacji prawnej wspólnot religijnych jest w pełni koherentne z obowiązującym w Polsce modelem relacji państwo-kościół – separacją skoordynowaną.
Warto także odnotować, że największa wspólnota religijna w Polsce (Kościół katolicki) podlega co do zasady prawu powszechnie obowiązującemu na terytorium państwa, jednak w zakresie powstania kościelnych osób prawnych oraz ich istnienia i umiejscowienia w strukturze wewnętrznej Kościoła, działania kompetentnych władz kościelnych są niezależne od woli prawodawcy państwowego[50]. Oznacza to, że tworzenie, przekształcanie czy likwidowanie kościelnych osób prawnych nie wymaga spełnienia szeregu wymogów i dopełnienia procedur, jakie wymagane są w prawie państwowym wobec pozostałych jednostek organizacyjnych, które chcą uzyskać osobowość prawną. Także w zakresie organizacji i sposobu funkcjonowania kościelnych osób prawnych, w tym zarządzania i administrowania sprawami Kościoła, prawo powszechne gwarantuje poszanowanie norm prawa kanonicznego[51]. Kościelne osoby prawne funkcjonują jednocześnie na podstawie prawa kościelnego oraz prawa powszechnie obowiązującego. Pierwszy z wymienionych systemów decyduje o ich powstaniu, zaś drugi przesądza o warunkach i zasadach uczestnictwa w obrocie prawnym[52].
Powstawanie i warunki uczestniczenia w obrocie prawnym kościelnych osób prawnych w prawie polskim
Z zasady autonomii i wzajemnej niezależności kościoła i państwa (art. 25 ust. 3 Konstytucji) wyprowadza się między innymi twierdzenie o prawie kościołów i innych związków wyznaniowych do samorządności w zakresie organizacji swoich struktur. Wspólnoty religijne mają także prawo do samodzielnego określenia systemu powoływania organów i trybu ich funkcjonowania[53].
Gwarancje możliwości powstawania kościelnych osób prawnych zawierają Konstytucja, Konkordat oraz indywidualne ustawy wyznaniowe. W polskim porządku prawnym przyjęto zasadę, zgodnie z którą osobowość prawną posiada każda wspólnota religijna rozumiana jako całość oraz poszczególne jej jednostki organizacyjne[54]. A zatem każda kościelna osoba prawna funkcjonuje w obrocie prawnym jako odrębny podmiot praw i obowiązków, zaś kościelne jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej działają, co do zasady, w ramach kościelnych osób prawnych, które je powołały[55]. Jednak do stania się podmiotem praw i obowiązków w prawie polskim nie wystarczy posiadanie kościelnej osobowości prawnej. Jednostki organizacyjne wspólnot konfesyjnych muszą uzyskać osobowość prawną w prawie polskim, aby móc samodzielnie działać w przestrzeni regulowanej prawem państwowym. Wynika z tego, że w akcie prawnym rangi ustawowej musi znaleźć się podstawa prawna uznająca określony rodzaj kościelnej jednostki organizacyjnej za osobę prawną lub umożliwiająca jej nabycie osobowości prawnej we wskazany sposób. Kwestia nabycia osobowości cywilnoprawnej przez kościelną jednostkę organizacyjną należy do tak zwanych spraw mieszanych (causae mixtae) kościoła i państwa. Oznacza to, że w tej sprawie kompetentne są jednocześnie państwo i kościół, a zatem skuteczne nabycie osobowości prawnej w prawie państwowym wymaga współdziałania strony kościelnej i państwowej[56].
Ponadto, z łącznego odczytania art. 53 ust. 2 oraz art. 58 ust. 1 Konstytucji wyprowadza się zakorzenioną w indywidualnej wolności religii gwarancję tworzenia stowarzyszeń wyznaniowych[57]. Istotna jest także regulacja o randze ustrojowej, zawarta w art. 12 Konstytucji, zgodnie z którym „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społecznozawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji”. Generalne gwarancje realizacji wolności zrzeszania się zawierają także ratyfikowane umowy międzynarodowe i ustawa Prawo o stowarzyszeniach[58]. Przepisy dotyczące zakładania stowarzyszeń przez wiernych znajdują się także w u.g.w.s.w. oraz w indywidualnych ustawach wyznaniowych[59]. Natomiast w odniesieniu do wiernych Kościoła katolickiego znaczenie ma również art. 19 Konkordatu, który stanowi, że Rzeczpospolita Polska uznaje prawo wiernych do zrzeszania się zgodnie z prawem kanonicznym i w celach określonych w tym prawie, a jeżeli te zrzeszenia poprzez swą działalność wkraczają w sferę uregulowaną w prawie polskim, podlegają także temu prawu. Rozszerzenie gwarancji konkordatowej znajduje się między innymi w u.s.p.k.k.[60].
Warto także w tym miejscu zasygnalizować, że wyróżnia się pięć sposobów nabywania osobowości prawnej przez kościelne jednostki organizacyjne: z mocy prawa (ex lege), w trybie powiadomienia właściwego organu administracji państwowej, w drodze wydania rozporządzenia przez ministra właściwego do spraw wyznań religijnych, dzięki rejestracji sądowej w Krajowym Rejestrze Sądowym, a także poprzez wpis do Rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych. Pierwsze cztery sposoby są właściwe co do zasady dla wspólnot religijnych, których status prawny określa indywidualna ustawa wyznaniowa. Ostatni tryb stosuje się do związków wyznaniowych, które działają na podstawie u.g.w.s.w.[61].
Podsumowanie
Istotny wkład w ukształtowanie pojęcia osoby prawnej mieli nie tylko prawnicy rzymscy, lecz także teolodzy i kanoniści, dla których oparte na wierze spojrzenie na Kościół było inspiracją dla powstania koncepcji osoby moralnej czy osoby prawnej. Z czasem pojęcie osoby prawnej zaczęto wykorzystywać zarówno w prawie kanonicznym, jak i państwowym. Jednym ze skutków powyższych okoliczności formowania się koncepcji osoby prawnej jest możliwość udziału kościelnych osób prawnych jako podmiotów praw i obowiązków w obrocie unormowanym prawem państwowym.
Zdolność prawna to możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków. Osoba prawna może zatem być na przykład akcjonariuszem, wierzycielem lub dłużnikiem, właścicielem, spadkobiercą, czy też stroną czynności cywilnoprawnej. Odrębna osobowość prawna oznacza, że prawa i obowiązki osoby prawnej przynależą do niej, przez co zarządzanie osobą prawną lub jej majątkiem przez podmioty spoza jej struktury organizacyjnej jest wykluczone. Z drugiej strony wykluczona jest także, co do zasady, odpowiedzialność osób trzecich za zobowiązania osoby prawnej, która za własne zobowiązania odpowiada własnym majątkiem.
Nabycie osobowości prawnej przez Kościół w prawie konkretnego państwa dokonuje się na mocy uznania (recognitio) przez państwo. Uznanie takie nie tworzy kościoła lub jego jednostek organizacyjnych, lecz stanowi wyraz poszanowania przez państwo ich zdolności do bycia podmiotem praw i obowiązków oraz uczestniczenia w obrocie prawnym regulowanym prawem świeckim. Uznanie, jakie zostało dokonane w art. 4 Konkordatu, przesądza o podmiotowym charakterze Kościoła katolickiego, który jawi się jako niezależny podmiot biorący udział w obrocie prawnym, w tym w sprawach z zakresu prawa cywilnego, administracyjnego czy gospodarczego. Kościół dzięki temu uznaniu może realizować w szczególności prawo do posiadania, użytkowania i zbywania mienia, zakładania fundacji, budowy obiektów sakralnych i cmentarzy. Ponadto wierni mogą realizować prawo do zrzeszania się.
Do stania się podmiotem praw i obowiązków w prawie polskim nie wystarczy posiadanie kościelnej osobowości prawnej. Jednostki organizacyjne wspólnot konfesyjnych muszą uzyskać osobowość prawną w prawie polskim, aby móc samodzielnie działać w przestrzeni publicznoprawnej. Wynika z tego, że w akcie prawnym rangi ustawowej musi znaleźć się podstawa prawna uznająca określony rodzaj kościelnej jednostki organizacyjnej za osobę prawną lub umożliwiająca jej nabycie osobowości prawnej we wskazany sposób. W przypadku uzyskania osobowości prawnej w drodze powiadomienia, jedynie art. 13 ust. 1 u.s.p.k.k. może zostać uznany za przepis odrębny w rozumieniu art. 33 k.c., Konkordat zaś rozszerzył tylko możliwość uzyskania osobowości prawnej w trybie powiadomienia na wszystkie instytucje kościelne terytorialne i personalne. Każda kościelna osoba prawna, która uzyskała osobowość prawną w prawie powszechnym i stosuje się do jego norm, może być pełnoprawnym uczestnikiem obrotu prawnego.
Po 1989 roku Porzucono w Polsce praktykę legalizacji funkcjonowania wspólnot religijnych i ich jednostek organizacyjnych, a w zamian wprowadzono oparty o zasadę współdziałania strony kościelnej i państwowej obowiązek informowania odpowiednich organów administracji państwowej o utworzeniu, zmianie nazwy i siedziby, zmianie granic, połączeniu, podziale i zniesieniu kościelnej osoby prawnej, a także o powołaniu i odwołaniu osoby sprawującej funkcję organu osoby prawnej.
Zarówno charakter osobowości publicznoprawnej, jak i fakt, że żaden przepis prawa polskiego nie przyznaje wprost takiej osobowości kościołom i innym związkom wyznaniowym, przemawia za tym, by odrzucić koncepcję osobowości publicznoprawnej wspólnot religijnych. Należy uznać, że podmioty te uczestniczą w obrocie cywilnym wyłącznie poprzez swoje jednostki organizacyjne, a nie jako całość. Za sprawą uznania osobowości prawnej, które dokonało się w art. 4 ust. 1 Konkordatu, Kościół może być rzeczywistym partnerem w relacjach z państwem, wypełniać funkcje publiczne oraz realizować swe posłannictwo.
Analiza indywidualnych ustaw wyznaniowych oraz u.g.w.s.w. wykazała, że w prawie polskim kościelne jednostki organizacyjne uzyskują osobowość prawną w bardzo zróżnicowany sposób. W doktrynie wyróżnia się pięć sposobów nabywania osobowości prawnej przez kościelne jednostki organizacyjne: z mocy prawa (ex lege), w trybie powiadomienia właściwego organu administracji państwowej, w drodze wydania rozporządzenia przez ministra właściwego do spraw wyznań religijnych, dzięki rejestracji sądowej w Krajowym Rejestrze Sądowym, a także poprzez wpis do Rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych. Pierwsze cztery sposoby są właściwe co do zasady dla wspólnot religijnych, których status prawny określa indywidualna ustawa wyznaniowa. Ostatni tryb stosuje się do związków wyznaniowych, które działają na podstawie u.g.w.s.w.
[1] M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2013, s. 127.
[2] T. Giaro, Krótka historia istoty osoby prawnej [w:] Consul et iuris et patriae defensor. Księga pamiątkowa dedykowana doktorowi Andrzejowi Kremerowi, red. F. Longchamps de Bérier, R. Sarkowicz, M. Szpunar, Warszawa 2012, s. 62.
[3] G. Gorczyński, Komentarz do art. 33 [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna (art. 1-125), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, pkt 10.
[4] Z. Świderski, Komentarz do art. 33 [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, red. P. Księżak, M. Pyziak-Szafnicka, wyd. II, Warszawa 2014, pkt 2.
[5] P. Krawczyk, Kościelne jednostki organizacyjne jako osoby prawne w świetle prawa kanonicznego i prawa państwowego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-humanistycznego w Siedlcach Seria: Administracja i Zarządzanie” 2011, nr 88, s. 220 wraz z przytoczoną tam literaturą; T. Giaro, op. cit., s. 62 wraz z przytoczoną tam literaturą.
[6] P. Krawczyk, op. cit., s. 220. O fundacji i jej typach w prawie rzymskim zob. szerz. M. Wójcik, Pojęcie i typy fundacji w prawie rzymskim, „Roczniki Nauk Prawnych” 2000, t. X, z. 1, s. 17-38.
[7] Zob. szerz. T. Giaro, op. cit., s. 62-64.
[8] R. Sobański, Osoba prawna in utroque foro [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa profesora Maksymiliana Pazdana, red. L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Kraków 2005, s. 1355-1359 (1355-1365); G. Gorczyński, op. cit., pkt 11.
[9] J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2007, s. 108.
[10] Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus (25.01.1983), AAS 75 (1983), pars II, s. 1-317; tekst polski w: Kodeks Prawa Kanonicznego, przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984 (dalej: C.I.C.).
[11] J. Krukowski, Polskie…, s. 107.
[12] J. Krukowski, Osobowość prawna Kościoła katolickiego w relacji do państwa, „Roczniki Nauk Społecznych” 1980, t. VIII, s. 11 wraz z przypisem.
[13] Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., Dz. U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318.
[14] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny, tekst jedn.: Dz. U. z 2020 r., poz. 1740 z późń. zm. (dalej: k.c.).
[15] M. Dziurda, Komentarz do art. 33 [w:] Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz do wybranych przepisów, red. J. Gudowski, Gdańsk 2018, pkt 1.
[16] Jeśli jednak osoba prawna prawa kanonicznego, zostanie wpisana jako stowarzyszenie do rejestru stowarzyszeń, to wpis ten nie stworzy nowej osoby prawnej, gdy zakres interesów, praw i obowiązków pozostał niezmienny. W takim wypadku instytucja prawa kanonicznego i instytucja prawa świeckiego składają się na jedną tylko osobę prawną, która oczywiście podlega przepisom prawa powszechnie obowiązującego, lecz bierze swój początek w prawie kanonicznym – tak: Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 1937 r., sygn. C.III. 1603/36, LEX nr 362611.
[17] A. Kidyba, Komentarz do art. 33 [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna, wyd. II, red. A. Kidyba, Warszawa 2012, pkt 2.
[18] K. Piasecki, Kodeks cywilny. Księga pierwsza. Część ogólna. Komentarz, Kraków 2003, komentarz do art. 33, pkt 1.
[19] G. Gorczyński, op. cit., pkt 3-5; S. Dmowski, Komentarz do art. 33 [w:] S. Rudnicki, S. Dmowski, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, wyd. X, Warszawa 2011, pkt 4.
[20] Art. 11 Ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2019 r., poz. 1347 z późń. zm. (dalej: u.s.p.k.k.).; art. 8 Ustawy z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Dz. U. z 2014 r., poz. 1726 (dalej: u.s.p.p.a.k.p.); art. 10 Ustawy z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 43 (dalej: u.s.p.k.e-a.); art. 6 Ustawy z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 483 (dalej: u.s.p.k.e-r.); art. 8 Ustawy z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2014 r., poz. 1889 (dalej: u.s.p.k.a.d.s.); art. 9 Ustawy z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 169 (dalej: u.s.p.k.ch.b.); art. 10 Ustawy z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2014 r., poz. 1712 (dalej: u.s.p.k.e-m.); art. 8 u.s.p.k.p; art. 8 Ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2014 r., poz. 1798; art. 7 Ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 44 (dalej: u.s.p.k.k.m.); art. 7 Ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz U. z 2015 r., poz. 14 (dalej: u.s.p.k.s.m.); art. 8 Ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 2015 r., poz. 13 (dalej: u.s.p.k.z.).
[21] M. Dziurda, op. cit., pkt 1.
[22] A. Januchowski, Uzyskiwanie osobowości prawnej przez związki wyznaniowe i ich jednostki organizacyjne – zagadnienia wybrane, „Rejent” 2009, nr 5, s. 51-52.
[23] J. Krukowski, Polskie…, s. 113; B. Rakoczy, Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2008, s. 60-61.
[24] Zob. art. 6-10 u.s.p.k.k.
[25] J. Krukowski, Polskie…, s. 114.
[26] R. Sztyk, Kościoły i związki wyznaniowe jako podmioty praw majątkowych, „Rejent” 1991 nr 1, s. 77-78; M. Pietraszewski, M. Tyrakowska, Status kościelnych osób prawnych jako przedsiębiorców, „Przegląd Prawa i Administracji” 2011, nr 84, s. 254-255.
[27] Zob. szerz. J. Godlewski, K. Jabłoński, Prawo a religia, Warszawa 1988, s. 84; S. Rozmaryn, W jakim zakresie obowiązuje dziś Konstytucja z 17 marca 1921 roku, „Państwo i Prawo”1948, nr 1, s. 19-20 i 28.
[28] M. Pietrzak, Prawo…, s. 180; J. Godlewski, K. Jabłoński, op. cit., s. 83.
[29] Dekret z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie niektórych przepisów prawa o stowarzyszeniach, Dz. U. Nr 45, poz. 335. Następnego dnia Minister Administracji Publicznej wydał rozporządzenie określające szczegółowy tryb rejestracji – Rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej z dnia 6 sierpnia 1949 r. w sprawie wykonania dekretu z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie niektórych przepisów prawa o stowarzyszeniach, Dz. U. Nr 47, poz. 358.
[30] M. Pietrzak, Prawo…, s. 181; M. Ożóg, Rejestrowanie kościołów i innych związków wyznaniowych w trybie administracyjnym, „Forum prawnicze” 2015, nr s. 34.
[31] Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów - zasada prawna z dnia 21 maja 1963 r., sygn. VI KO 48/60, OSNKW 1963/10/180.
[32] Art. 26 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1932 r. – Prawo o stowarzyszeniach, Dz. U. Nr 94, poz. 808 z późń. zm.; zob. szerz. J. Godlewski, K. Jabłoński, op. cit., s. 89.
[33] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. Nr 78, poz. 483 (dalej: Konstytucja).
[34] P. Borecki, Wolność sumienia i wyznania [w:] Wolność myśli, sumienia i wyznania. Poradnik prawny, Warszawa 2003, s. 14.
[35] Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, Dz. U. z 2017 r., poz. 1153 (dalej: u.g.w.s.w.).
[36] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 lutego 1999 r., sygn. SK 11/98, OTK 1999, nr 2, poz. 22, pkt III. 3.
[37] L. Górnicki, Problem nabywania oraz charakteru osobowości prawnej kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce [w:] Prawo wyznaniowe. Przeszłość i teraźniejszość, red. J. Koredczuk, Wrocław 2008, s. 220.
[38] A. Mezglewski, Utworzenie oraz rejestracja związku wyznaniowego jako przejawy wolności religijnej, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2015, nr 18, s. 127-128.
[39] P. Borecki, Rejestracja kościoła i związku wyznaniowego [w:] Wolność myśli…, s. 23.
[40] A. Januchowski, Uzyskiwanie…, s. 31-32.
[41] Zob. Art. 30-38 i 41 u.g.w.s.w.
[42] Zob. szerz. M. Pietrzak, Prawo…, s. 130-131; P. Borecki, Prawotwórcza i porządkująca rola Sądu Najwyższego w sprawach wyznaniowych - uwagi w sprawie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 12.09.2018 r., III CZP 14/18, „Przegląd Sądowy” 2020, nr 1, s. 32.
[43] P. Borecki, Prawotwórcza…, s. 33.
[44] J. Krukowski, Polskie…, s. 113; Idem., Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 102-103. Tak samo: B. Rakoczy, Ustawa…, s. 61.
[45] P. Borecki, Prawotwórcza…, s. 34-35.
[46] B. Rakoczy, Ustawa…, s. 60, 319.
[47] J. Dobkowski, Status administracyjno-prawny Kościoła Katolickiego w Polsce: (przyczynek do dyskusji), „Civitas et Lex” 2017, nr 1, s. 21-28.
[48] G. Radecki, Organy osób prawnych Kościoła katolickiego w Polsce (na styku prawa kanonicznego i prawa cywilnego), „Rejent” 2003, nr 7–8, s. 133.
[49] R. Sobański, Prawo kanoniczne a krajowy porządek prawny, „Państwo i Prawo” 1999, nr 6, s. 17.
[50] Por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lipca 2000 r., sygn. IV CKN 88/00, LEX nr 52448.
[51] Zob. Art. 5 Konkordatu oraz art. 2 u.s.p.k.k.
[52] B. Rakoczy, Ustawa…, s. 58-59.
[53] M. Pietrzak, Prawo…, s. 271.
[54] Z. Zarzycki, Tryby nabywania osobowości prawnej przez kościelne osoby prawne w Polsce [w:] Kościoły i inne związki wyznaniowe w służbie dobru wspólnemu, red. W. Uruszczak, K. Krzysztofek, M. Mikuła, Kraków 2014, s. 72; H. Misztal, Osobowość cywilnoprawna kościołów i innych związków wyznaniowych [w:] A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2011, s. 142.
[55] Art. 12 u.s.p.k.k.; art. 9 u.s.p.p.a.k.p.; art. 11 u.s.p.k.e-a.; art. 5 u.s.p.k.e-r.; art. 7 u.s.p.k.a.d.s.; art. 8 u.s.p.k.ch.b.; art. 9 ust. 1 u.s.p.k.e-m.; art. 7 Ustawy z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej, Dz. U. z 2014 r., poz. 1599; art. 6 u.s.p.k.k.m.; art. 6 u.s.p.k.s.m.; art. 7 u.s.p.k.z.; art. 29 ust. 2 u.g.w.s.w.
[56] Z. Zarzycki, op. cit., s. 72; W. Uruszczak, Recepcja prawa kanonicznego w obowiązującym prawie polskim, „Annales Canonici” 2007, t. 3, s. 10; B. Rakoczy, Ustawa…, s. 65.
[57] K. Krzysztofek, Stowarzyszenia Kościoła Katolickiego w świetle norm prawa polskiego i prawa kanonicznego [w:] Prawo wyznaniowe w Polsce (1989–2009). Analizy – dyskusje – postulaty, red. D. Walencik, Katowice-Bielsko-Biała 2009, s. 107–109.
[58] Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach, tekst jedn.: Dz. U. z 2020 r., poz. 2261.
[59] Zob. szerz. J. Matwiejuk, Pozycja prawna organizacji i stowarzyszeń religijnych w Rzeczypospolitej
Polskiej, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2003, t. 6, s. 7-29; Idem., Pozycja prawna organizacji kościelnych Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego i bractw prawosławnych [w:] Studia nad dziejami i kulturą Kościoła Prawosławnego w Rzeczypospolitej, red. P. Chomik, Białystok 2004, s. 200–207.
[60] Zob. szerz. K. Krzysztofek, op. cit., s. 110-117.
[61] Tak: Z. Zarzycki, op. cit., s. 72-73. Na cztery tryby nabywania osobowości prawnej przez jednostki kościelne na podstawie u.s.p.k.k. oraz piąty tryb właściwy dla związków funkcjonujących na podstawie u.g.w.s.w. wskazuje J. Krukowski, Polskie…, s. 114-123. Z uwagi na różnice w sposobie regulacji, A. Januchowski przedmiotowe zagadnienia omawia oddzielnie dla związków wyznaniowych działających na podstawie u.g.w.s.w., Kościoła katolickiego, a także pozostałych wspólnot religijnych o sytuacji prawnej uregulowanej w ustawie indywidualnej: A. Januchowski, Uzyskiwanie…, s. 35-55.
Akty prawne
Orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne