Rejestracja związków wyznaniowych w Rzeczpospolitej Polskiej oraz w Federacji Rosyjskiej

1. Wstęp

Celem artykułu jest przybliżenie odbiorcy podstawowych zasad prawnych dotyczących regulacji sfery wyznaniowej w Polsce i w Federacji Rosyjskiej, ze szczególnym uwzględnieniem procesu rejestracyjnego kościołów i związków wyznaniowych w Federacji Rosyjskiej.

Artykuł powstał w oparciu o Konstytucję Federacji Rosyjskiej^[1], Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej^[2], rosyjską federalną ustawę o wolności sumienia i związkach wyznaniowych^[3], polską ustawę o gwarancjach wolności sumienia i wyznania^[4], dane statystyczne określające liczbę osób wierzących oraz przynależących do danego wyznania oraz analizy i komentarze ekspertów.

Sam odsetek ludzi wierzących w Boga czy w życie po śmierci w Federacji Rosyjskiej po upadku systemu komunistycznego znacząco wzrósł, co wskazuje na tendencję przeciwną w stosunku do Europy Środkowej i Zachodniej. Co ciekawe, symultanicznie nie wzrósł znacząco odsetek osób uczęszczających na praktyki religijne^[5].

Kilka lat temu nastąpiła ewidentna zmiana linii politycznej Kremla, polegająca na wykorzystaniu trendów i oparcia swojej, coraz mniej popularnej społecznie polityki, na działaniach zsynchronizowanych z patriarchą Moskiewskiego Kościoła Prawosławnego i całej Rusi – Cyrylem. Od tego czasu rosyjscy dygnitarze, na czele z Prezydentem Federacji Rosyjskiej Władimirem Putinem, nawrócili się na konserwatyzm religijny w celu odróżnienia się od laicyzującej się Europy i przygotowania do konfrontacji geopolitycznej z szeroko rozumianym Zachodem.

W Polsce obecnie toczy się debata nad reorganizacją procesu rejestracji kościołów i związków wyznaniowych, która powstała w wyniku planowanej nowelizacji Kodeksu karnego w zakresie przepisów dotyczących obrazy uczuć religijnych^[6]. W związku z tym, należy dokonać starannej kwerendy istniejących prawnych rozwiązań europejskich w tej materii. Prawodawstwo Federacji Rosyjskiej wydaje się w szczególności interesujące z powodu faktu oddziedziczenia sowieckiego systemu prawnego, koegzystencji kilku różnych wyznań, które zaczęły się po upadku komunizmu odradzać, oraz pozostawaniu nieco na uboczu zainteresowań badaczy z uwagi na brak przynależności do Unii Europejskiej.

2. Rejestracja kościołów i związków wyznaniowych

2.1. Rejestracja kościołów i związków wyznaniowych w Polsce

Prawo wpisu do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, zwane dalej „rejestrem”, prowadzone przez ministra właściwego do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i etnicznych (obecnie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji), jest realizowane przez złożenie temu ministrowi, zwanemu „organem rejestrowym”, deklaracji o utworzeniu kościoła lub innego związku wyznaniowego i wniosku o wpis do rejestru. Prawo wniesienia tego wniosku przysługuje co najmniej 100 obywatelom polskim posiadającym pełną zdolność do czynności prawnych.

Podpisy wnioskodawców na liście potwierdzającej treść wniosku i deklaracji o utworzeniu kościoła lub innego związku wyznaniowego muszą być notarialnie poświadczone. Na liście znajdują się także ich imię i nazwisko, data urodzenia, miejsce zamieszkania oraz rodzaj, seria i numer dokumentu tożsamości oraz numer PESEL. Na potrzeby postępowania rejestrowego wnioskodawcy mogą wybrać spośród siebie co najmniej pięcioosobowy komitet założycielski.

Kościoły i inne związki wyznaniowe mogą wystąpić z wnioskiem o uregulowanie ich pozycji prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej w ustawie partykularnej (obecnie 15 kościołów i innych związków wyznaniowych funkcjonuje na podstawie takiego aktu)^[7]. Inicjatywa taka nie jest obwarowana szczególnymi warunkami, a strona państwowa nie musi pozytywnie na nią odpowiedzieć. Proceduralnym wymogiem uchwalenia ustawy jest uprzednie zawarcie umowy z danym związkiem wyznaniowym. Nie istnieje jednak obowiązek obligatoryjnego zawarcia umowy przez strony^[8], a jeśli do jej zawarcia dojdzie, to fakt ten nie determinuje decyzji ustawodawcy w zakresie uchwalenia projektu ustawy powstałego na podstawie wcześniejszej umowy^[9].

Warunki rejestracji nowych wspólnot religijnych w Polsce jawią się jako bardzo liberalne i opierają się w zasadzie na złożeniu wniosku przez grupę co najmniej 100 obywateli, w którym to wniosku kluczowym elementem podlegającym ocenie jest informacja o dotychczasowych formach życia religijnego i metodach działania związku wyznaniowego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a także o podstawowych celach, źródłach i zasadach doktrynalnych oraz obrzędach religijnych.

2.2. Rejestracja kościołów i związków wyznaniowych w Rosji

Art. 14 Konstytucji Federacji Rosyjskiej przesądza o świeckości charakteru państwa. Żadna religia nie może zostać uznana za państwową lub obowiązującą. Wedle art. 14 ust. 2, wszystkie związki wyznaniowe są równe wobec prawa i oddzielone od państwa^[10].

Konstytucja Federacji Rosyjskiej (dalej: „Konstytucja FR”) gwarantuje wolność sumienia i wyznania, łącznie z prawem do indywidualnego lub wspólnie z innymi wyznawania dowolnej religii lub niewyznawania żadnej, do swobodnego wyboru, posiadania i rozpowszechniania przekonań religijnych i innych oraz postępowania w zgodzie z nimi^[11].

Art. 29 ust. 1 Konstytucji FR zapewnia każdemu wolność myśli i słowa. Art. 29 ust. 3 stanowi, że nikt nie może być zmuszany do ujawniania swoich opinii i przekonań albo do wyrzeczenia się ich. Niemniej jednak, Konstytucja FR zabrania propagandy lub agitacji rozpalającej nienawiść i wrogość społeczną, rasową, narodową lub religijną, zabrania się również uprawiania propagandy wyższości społecznej, rasowej, narodowej, religijnej lub językowej^[12].

Potencjalnie literalne brzmienie tego przepisu może stanowić powód ocenzurowania lub odmowy rejestracji przez władze państwowe związków wyznaniowych w jurysdykcji FR.

W Rosji kwestię rejestracji związków wyznaniowych reguluje znowelizowana w 2021 roku ustawa federalna z dnia 26 września 1997 r. o wolności sumienia i związków wyznaniowych^[13].

Ustawa wyróżnia trzy prawne typy form prowadzenia aktywności religijnej:

- stowarzyszenie religijne^[14],

- lokalna organizacja religijna,

- scentralizowana organizacja religijna.

Aby móc legalnie funkcjonować jako stowarzyszenie religijne, formalna aktywność stowarzyszenia musi spełniać następujące kryteria:

• główna działalność stowarzyszenia dotyczy określonej religii,

• wykonywane są nabożeństwa, inne obrzędy i ceremonie religijne,

• wyznawcy stowarzyszenia nauczani są religii i edukacji religijnej.

Działalność stowarzyszenia/grupy religijnej na mocy art. 7 ustawy o wolności sumienia i związków wyznaniowych podlega obowiązkowi zgłoszenia władzom federalnym, o ile przewodniczącym danej grupy religijnej jest przedstawiciel scentralizowanej organizacji religijnej, lub jeśli grupa jest częścią już zarejestrowanej szerszej struktury danej organizacji. Wówczas stowarzyszenie religijne musi przekazać informacje o swojej działalności w sposób analogiczny do lokalnych i scentralizowanych organizacji religijnych.

Lokalna organizacja religijna jest grupą religijną, która składa się z co najmniej 10 członków, którzy ukończyli 18 lat i stale zamieszkują w jednej miejscowości. Scentralizowana organizacja religijna jest natomiast organizacją religijną składającą się z co najmniej trzech lokalnych organizacji religijnych^[15].

Art. 2 ust. 2 ustawy stanowi, że prawo osoby i obywatela do wolności sumienia i wolności wyznania może być ograniczone przez ustawę federalną tylko w zakresie niezbędnym do ochrony podstaw porządku konstytucyjnego, moralności, zdrowia, praw i uzasadnionych interesów osoby i obywatela, do zapewnienia obrony kraju i bezpieczeństwa państwa.

Artykuł 11 tej ustawy reguluje tryb państwowej rejestracji organizacji religijnych.

Art. 11 ust. 1 ustawy wyznacza specjalną procedurę rejestracji organizacji religijnych, a te organizacje, które nie spełniają przesłanek do procedowania rejestracji wedle tego trybu, podlegają przepisom ustawy o państwowej rejestracji osób prawnych i indywidualnych przedsiębiorców.

Decyzję o państwowej rejestracji organizacji religijnej podejmuje federalny organ rejestracyjny lub jego organ terytorialny. Wpis do Jednolitego Państwowego Rejestru Osób Prawnych, zawierającego informacje o utworzeniu, reorganizacji i likwidacji organizacji religijnych, a także inne informacje przewidziane w przepisach federalnych, jest wprowadzany przez upoważniony organ rejestracyjny na podstawie decyzji w sprawie odpowiedniej rejestracji państwowej przyjętej przez federalny organ rejestracyjny lub jego organ terytorialny^[16].

Art. 11 ust. 2 ustawy stanowi, że decyzja o państwowej rejestracji lokalnej organizacji religijnej, a także scentralizowanej organizacji religijnej z lokalnymi organizacjami religijnymi na terytorium jednego podmiotu Federacji Rosyjskiej, jest podejmowana przez organ terytorialny federalnego organu rejestracyjnego państwa w odpowiednim organie Federacji Rosyjskiej.

Federalny organ rejestracyjny decyduje o państwowej rejestracji scentralizowanej organizacji religijnej, która ma lokalne organizacje religijne na terytoriach dwóch lub więcej podmiotów Federacji Rosyjskiej^[17].

Decyzja o państwowej rejestracji organizacji religijnych utworzonych przez scentralizowane organizacje religijne zostanie podjęta przez organ, który podjął decyzję o państwowej rejestracji danej organizacji religijnej^[18].

W celu rejestracji państwowej lokalnej organizacji religijnej założyciele przedkładają odpowiedniemu organowi terytorialnemu federalnego organu rejestracyjnego:

- wniosek rejestracyjny,

- wykaz osób tworzących organizację religijną, ze wskazaniem obywatelstwa, miejsca zamieszkania, daty urodzenia,

- statut organizacji religijnej,

- protokół Zgromadzenia Założycieli,

- dokument potwierdzający wejście lokalnej organizacji religijnej w strukturę scentralizowanej organizacji religijnej tej samej wiary, wydany przez organ zarządzający (centrum) scentralizowanej organizacji religijnej, jeśli lokalna organizacja religijna jest częścią struktury scentralizowanej organizacji religijnej,

- informacje na temat podstaw doktryny i odpowiadającej jej praktyki, w tym historii powstania religii i tego stowarzyszenia, form i metod jego działalności, stosunku do rodziny i małżeństwa, edukacji, specyfiki stosunku do zdrowia wyznawców tej religii, ograniczeń dla uczestników i sług organizacji w odniesieniu do ich praw i obowiązków obywatelskich^[19].

Podstawą państwowej rejestracji scentralizowanych organizacji religijnych, a także organizacji religijnych utworzonych przez scentralizowane organizacje religijne, są:

- wniosek rejestracyjny,

- lista założycieli organizacji religijnej,

- statut utworzonej organizacji religijnej, zatwierdzony przez jej założyciela^[20].

Tworząc scentralizowaną organizację wyznaniową, założyciel przedkłada również statuty co najmniej trzech lokalnych związków wyznaniowych wchodzących w jej strukturę oraz informacje o innych związkach wyznaniowych wchodzących w skład tej struktury.

Jeżeli założyciel nie złoży dokumentu dotyczącego federalnej rejestracji założyciela, federalny organ rejestracyjny lub jego organ terytorialny niezależnie żąda określonych informacji od federalnego organu wykonawczego, który przeprowadza państwową rejestrację osób prawnych i osób fizycznych jako indywidualnych przedsiębiorców i chłopskich gospodarstw rolnych.

Jeżeli założyciel nie dostarczy kopii statutu, organ federalny ds. rejestracji stanowej lub jego organ terytorialny niezależnie zwraca się o wspomnianą kopię do organu, który podjął decyzję o rejestracji państwowej założyciela^[21].

Wniosek o państwową rejestrację związku wyznaniowego utworzonego przez scentralizowaną organizację religijną lub na podstawie potwierdzenia wydanego przez scentralizowany związek religijny zostanie rozpatrzony w ciągu miesiąca od daty przedłożenia wszystkich dokumentów przewidzianych w niniejszej ustawie. W innych przypadkach organ, który podejmuje decyzję o państwowej rejestracji związku wyznaniowego, ma prawo przedłużyć do sześciu miesięcy termin rozpatrzenia dokumentów dotyczących państwowej ekspertyzy religijnej. Procedurę przeprowadzania ekspertyz religijnych ustala upoważniony federalny organ wykonawczy^[22].

Sama procedura ekspertyzy jest w skali europejskiej rozwiązaniem unikalnym. Państwową ekspertyzę religijną może zlecić Minister Sprawiedliwości Federacji Rosyjskiej lub osoba kierująca terenowym przedstawicielstwem Ministerstwa Sprawiedliwości w danym regionie. Można ją zlecić w dwóch przypadkach, gdy istnieją wątpliwości co do charakteru organizacji religijnej oraz podejrzenia o jej niezgodnej z prawem działalności, a także w przypadku braku aktywności organizacji religijnej^[23].

Przedmiotem ekspertyzy w szczególności są podstawowe zasady wiary, formy i metody działania, nabożeństwa, obrzędy, edukacja wiernych, akty wewnętrzne organizacji itp. Ekspertyza ma charakter jawny i podlega opublikowaniu na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości^[24].

Jeżeli wnioskodawca nie spełnia wymagań przewidzianych w paragrafach 5-7 art. 11, organ decydujący o państwowej rejestracji organizacji religijnej ma prawo pozostawić wniosek bez rozpatrzenia z powiadomieniem wnioskodawcy^[25].

Federalny organ rejestracyjny lub jego organ terytorialny, po podjęciu decyzji o rejestracji państwowej organizacji religijnej, przesyła do upoważnionego organu rejestrującego informacje i dokumenty niezbędne temu organowi do wykonywania funkcji utrzymywania jednolitego państwowego rejestru osób prawnych.

Na podstawie decyzji podjętej przez federalny organ rejestracyjny lub jej organ terytorialny w sprawie rejestracji organizacji religijnej oraz przedłożonych przez nich niezbędnych informacji i dokumentów, upoważniony organ rejestrujący w terminie nie dłuższym niż pięć dni roboczych od daty otrzymania niezbędnych informacji i dokumentów, wpisuje do jednolitego państwowego rejestru osób prawnych odpowiedni zapis i nie później niż w dniu roboczym następującym po dniu dokonania tego zapisu, zawiadamia organ, który wydał decyzję w sprawie państwowej rejestracji organizacji religijnej.

Federalny organ rejestracji państwowej lub jego organ terytorialny, nie później niż trzy dni robocze od daty otrzymania od upoważnionego organu rejestrującego informacji o wpisie organizacji religijnej w ujednoliconym państwowym rejestrze osób prawnych, wydaje wnioskodawcy dokument potwierdzający dokonanie wpisu związku wyznaniowego do jednolitego państwowego rejestru osób prawnych^[26].

Zmiany i uzupełnienia dokonywane w statutach organizacji wyznaniowych, a także zmiany w informacjach o związkach wyznaniowych zawartych w ujednoliconym państwowym rejestrze osób prawnych, podlegają rejestracji państwowej w sposób przewidziany dla rejestracji organizacji wyznaniowych i wchodzą w życie w odniesieniu do osób trzecich od daty rejestracji państwowej^[27].

Za państwową rejestrację organizacji wyznaniowej i zmiany wprowadzane do jej statutu, pobiera się opłatę państwową w sposób i w wysokości przewidzianej przez ustawodawstwo Federacji Rosyjskiej^[28].

Administracja publiczna ma prawo dokonać odmowy rejestracji kościoła lub związku wyznaniowego, jeśli:

- cele i działalność organizacji religijnej są sprzeczne z Konstytucją Federacji Rosyjskiej i z ustawodawstwem Federacji Rosyjskiej – w odniesieniu do konkretnych artykułów prawnych,

- tworzona organizacja nie jest uznana za religijną,

- statut i inne przedłożone dokumenty nie spełniają wymogów ustawodawstwa Federacji Rosyjskiej lub informacje w nich zawarte nie są wiarygodne,

- organizacja o tej samej nazwie została wcześniej zarejestrowana w Jednolitym Państwowym Rejestrze Osób Prawnych,

- założyciel nie jest uprawniony do pełnienia tej funkcji^[29].

W przypadku odmowy rejestracji, organ rejestracyjny obowiązany jest podać powód prawny odmowy wraz z uzasadnieniem. Podmiot niezarejestrowany może zaskarżyć decyzję do sądu.

3. Konkluzje

Podsumowując, prawo rosyjskie w kwestii rejestracji związków wyznaniowych jest niezwykle skomplikowane. Art. 11 ustawy o wolności sumienia i związkach wyznaniowych zawiera wiele wyjątków i przekazań kompetencji władczych w zależności od rejestracji czy to lokalnej, czy też scentralizowanej organizacji religijnej. Niejasny również wydaje się sam podział kompetencji między rosyjskimi władzami lokalnymi a federalnymi w kwestii nadzoru przebiegu rejestracyjnego. Co więcej, liczne pojęcia nieostre uzasadniające np. odmowę rejestracji czy likwidację związku wyznaniowego (jak stało się np. w przypadku rosyjskiego Zboru Świadków Jehowy w 2017 roku), stwarzają pole manewru dla władzy w przypadku zaistnienia politycznej woli do rozprawienia się z daną organizacją.

Potwierdza to m.in. raport amerykańskiego departamentu stanu^[30]. Sądy lokalne oraz sądy federalne Federacji Rosyjskiej uznały kilkanaście związków wyznaniowych za organizacje ekstremistyczne lub terrorystyczne i zakazały ich dalszej działalności.

W opinii autora, rozwiązania rosyjskie na szczeblu lokalnym mogą stanowić wzór lub inspirację dla rozwiązań polskich. Ze względu na brak cenzusu ilościowego (do 10 osób) oraz brak wymogów rejestracyjnych dla stowarzyszeń religijnych, wydaje się, że rozwiązanie to umożliwia nieskrępowaną organizację i praktykowanie lokalnych wierzeń lub religii dla wszelakich środowisk. Rozwiązania polskie w tej materii jawią się jako mało elastyczne. Prawo polskie nie wyróżnia drobnych stowarzyszeń religijnych. Cenzus ilościowy wynosi 100 obywateli, jednakże rejestracja związku wyznaniowego ma charakter ogólnokrajowy (a nie lokalny).

Pozostała część prawodawstwa rosyjskiego w zakresie procesu rejestracyjnego związków wyznaniowych i organizacji religijnych na pochwałę nie zasługuje. Przede wszystkim niezwykle skomplikowane, na tle innych prawodawstw europejskich, wydaje się mieszanie obowiązków rejestracyjnych i nadzorczych między władzami federalnymi i lokalnymi w przypadku scentralizowanych organizacji religijnych i ich lokalnych podmiotów. Organy odpowiedzialne za rejestrację mogą odmówić rejestracji w przypadku wystąpienia istotnych braków formalnych lub niezgodności wewnętrznych przepisów prawa z Konstytucją lub ustawodawstwem Federacji Rosyjskiej. Niektóre artykuły Konstytucji (np. art. 13 ust. 5, art. 29 ust. 2) i ich dość szeroki zakres przedmiotowy mogą stanowić pretekst do legalnego zwalczania niewygodnych organizacji religijnych. Jako przykład takiego działania może posłużyć następujący fakt. Od kilku lat władze Federacji Rosyjskiej pod pretekstem prawa antyterrorystycznego i antyekstremistycznego oraz art. 29 ust. 2 Konstytucji FR utrudniają albo prześladują określone kościoły i związki wyznaniowe. W 2017 roku Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej uznał rosyjski Zbór Świadków Jehowy za organizację ekstremistyczną, zakazał dalszego funkcjonowania na obszarze Federacji Rosyjskiej oraz skonfiskował jego mienie^[31]. Ponad 1300 Świadków Jehowy zostało zatrzymanych, a ponad 400 z nich postawiono zarzuty^[32].

Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej przychylił się do argumentacji rosyjskiego Ministerstwa Sprawiedliwości, uznając Zbór Świadków Jehowy za winny podżegania do konfliktów religijnych, promowania wyższości swojej religii i niższości innych obywateli na podstawie ich stosunku do religii.

Wedle Sądu również organizacja jest bezpośrednio zaangażowana w finansowanie lokalnych organizacji religijnych Świadków Jehowy, w tym lokalnych organizacji uznanych decyzją lokalnych sądów Federacji Rosyjskiej za ekstremistyczne zgodnie z czternastym akapitem ustępu 1 artykułu 1 ustawy federalnej „O przeciwdziałaniu działalności ekstremistycznej”^[33].

Podsumowując, przedstawione wyżej wywody prowadzą do wniosku, że ustawodawstwa polskie i rosyjskie różnią się od siebie diametralnie w kwestii rejestracji związków wyznaniowych. Obecne ustawodawstwo polskie jawi się jako bardzo liberalne, szczególnie w kontekście cenzusu ilościowego wymaganego dla rejestracji ogólnokrajowego związku wyznaniowego. Niemniej jego wadą jest stosunkowo niska elastyczność prawa, odnośnie do rejestracji lokalnych niewielkich zrzeszeń, gdyż takiego rozwiązania polskie ustawodawstwo nie przewiduje. Z kolei prawo rosyjskie na szczeblu lokalnym dopuszcza takie rozwiązania, jednakże na szczeblu federalnym następuje liczne wymieszanie kompetencji nadzorczych odnośnie do samego procesu rejestracyjnego oraz następczego nadzoru nad danym związkiem wyznaniowym. W ostatnich latach można zauważyć coraz większą ingerencję władz rosyjskich w niezależność i wewnętrzną organizację struktur związków wyznaniowych na terenie Federacji Rosyjskiej. Istotną rolę odgrywa w tym aspekcie, tzw. ustawa antyekstremistyczna, na której przepisy powołał się Rosyjski Sąd Najwyższy delegalizując Zbór Świadków Jehowy na terenie Federacji Rosyjskiej.