Kultura Prawna, 2024
DOI: TBC

Postulat wprowadzenia zakazu korzystania z telefonów komórkowych w szkole – analiza na przykładzie regulacji francuskiej

Marcin Niedbała

Abstrakt / Abstract

W opracowaniu przedstawiono postulat dotyczący wprowadzenia do polskiego porządku normatywnego zakazu korzystania z telefonów komórkowych przez uczniów na terenie szkoły. Posłużono się w tym celu przykładem obowiązującej od kilku lat regulacji francuskiej ustanawiającej tego rodzaju ograniczenia. W pierwszej kolejności omówiono status quo polegający na przyjmowaniu przez poszczególne placówki oświatowe w swoich statutach rozbieżnych zasad w zakresie warunków wnoszenia przez uczniów telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych i korzystania z nich na ich terenie. Następnie przeanalizowano obowiązujący od 2018 r. przepis francuskiego Kodeksu edukacji zakazujący korzystania z telefonów komórkowych i innych urządzeń komunikacji elektronicznej w szkołach. Na podstawie przywołanej normy prawnej przedstawiono proponowane założenia zbliżonej regulacji prawnej, jaka byłaby możliwa do wprowadzenia w polskim porządku normatywnym.


The study presents the postulate to introduce into the Polish normative order a ban on the use of mobile phones by students on school premises, using the example of a French regulation that has been in force for several years and establishes this type of restrictions. For this purpose, first of all, the status quo was presented, which is that individual educational institutions adopt divergent rules in their statutes regarding the conditions for bringing and using mobile phones and other electronic devices by students on their premises. Then, the provision of the French Education Code, in force since 2018, prohibiting the use of mobile phones and other electronic communication devices in schools was discussed. Based on the cited legal norm, the proposed assumptions of a similar legal regulation that could be introduced in the Polish normative order are presented.

Słowa kluczowe: Telefony komórkowe, dzieci, szkoła, prawo oświatowe

Keywords: Mobile phones, children, school, education law

1. Wstęp

Spośród licznych, budzących zainteresowanie opinii publicznej tematów na szczególną uwagę zasługuje postulat wprowadzenia w polskim porządku normatywnym ustawowego zakazu korzystania z telefonów komórkowych przez uczniów w szkołach. Zyskuje on przy tym coraz większe znaczenie, jeśli zważyć na podnoszoną przez jego zwolenników kwestię rosnącej liczby e-uzależnień wśród dzieci i młodzieży na skutek, obserwowanego także w Polsce, ich niekontrolowanego dostępu do tabletów, komputerów czy smartfonów[1]. W efekcie ustawowy zakaz korzystania z telefonów komórkowych przez uczniów na terenie szkoły miałby w założeniu służyć ograniczeniu negatywnego wpływu tych urządzeń na najmłodszych, a jednocześnie uczyć ich zasad higieny cyfrowej[2]. Jednakże przeciwnicy przedstawionego postulatu wskazują na korzyści wynikające z korzystania z urządzeń elektronicznych, jak smartfony czy tablety, w szczególności polegające na wspomaganiu procesu edukacji. Tym samym sugerują oni pozostawienie status quo polegającego na decydowaniu przez poszczególne szkoły o zasadach korzystania przez uczniów na ich terenie z telefonów komórkowych[3].

Celem niniejszego opracowania jest sformułowanie postulatu dotyczącego wprowadzenia ustawowego zakazu korzystania z telefonów komórkowych przez uczniów na terenie szkoły poprzez odniesienie do przyjętej za wzorzec regulacji francuskiej w tym zakresie[4]. Sformułowano przy tym następujące hipotezy badawcze:

1) wprowadzenie w polskim porządku normatywnym ustawowego zakazu korzystania z telefonów komórkowych przez uczniów na terenie szkoły stanowiłoby ingerencję w konstytucyjne prawo własności i jako takie byłoby dopuszczalne jedynie po spełnieniu warunków określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.[5];

2) dopuszczalność wprowadzenia w drodze ustawy ograniczeń w zakresie korzystania przez uczniów na terenie szkoły z telefonów komórkowych uzasadnia potrzeba ochrony porządku publicznego oraz zdrowia, przy czym całkowity zakaz w tym zakresie jest niedopuszczalny;

3) ewentualny projekt regulacji prawnej dotyczącej ograniczeń w zakresie korzystania przez uczniów na terenie szkoły z telefonów komórkowych powinien przewidywać szereg wyjątków, jak wykorzystywanie telefonów komórkowych w celach edukacyjnych lub zdrowotnych.

Opracowanie uwzględnia stan prawny na dzień 1 sierpnia 2024 r.

2. Ograniczenia w zakresie korzystania z telefonów komórkowych przez uczniów na terenie szkoły – status quo

Obecnie w polskim porządku normatywnym brakuje regulacji, która wprowadzałaby ogólny zakaz lub ograniczenia w zakresie korzystania z telefonów komórkowych przez uczniów na terenie szkoły. Ustawodawca w art. 99 pkt 4 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe[6] sformułował jedynie podstawowe elementy tych ograniczeń, wskazując, że ich doprecyzowanie powinno nastąpić w statucie szkoły. To z kolei prowadzi do przyjmowania przez placówki oświatowe całkowicie rozbieżnych zasad. Z reguły są one formułowane, zgodnie z treścią art. 99 pkt 4 u.p.o., w statucie, przy czym niejednokrotnie mają charakter bardzo ogólny[7], zaś ich konkretyzacja następuje w aktach niższego rzędu, jak regulaminy czy też procedury[8]. Częstą praktyką jest wprowadzanie przez placówki oświatowe zakazu używania telefonów komórkowych i innych sprzętów elektronicznych podczas zajęć edukacyjnych, a także zakazu rejestrowania obrazu i dźwięku. Zbliżone są również, przewidywane w przyjmowanych przez poszczególne szkoły statutach i dokumentach niższego rzędu, wyjątki od opisywanych restrykcji dotyczące sytuacji szczególnych, jak np. oczekiwanie przez ucznia na ważną wiadomość SMS lub połączenie, wykorzystywanie telefonu do celów zdrowotnych czy też dydaktycznych. Niemniej jednak, ze względu na wynikającą z art. 99 pkt 4 u.p.o. szeroką swobodę placówek oświatowych w przyjmowaniu opisywanych zasad, mają one charakter niejednolity. Przykład stanowią rozbieżne reguły dotyczące egzekwowania wprowadzanych obostrzeń, jak np. zobowiązywanie uczniów do deponowania telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych u nauczycieli czy do umieszczania ich na czas trwania zajęć edukacyjnych w tornistrach itp[9]. Co istotne, opisywane zasady niejednokrotnie spotykają się z podnoszonymi w debacie publicznej zastrzeżeniami dotyczącymi ich niezgodności z prawem ze względu na nadmierną ingerencję w prawo własności[10].

Nie bez znaczenia jest przy tym fakt, że wszelkie restrykcje odnoszące się do warunków wnoszenia przez uczniów telefonów komórkowych na teren szkoły i korzystania tam z nich stanowią w istocie ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnego prawa własności. Tym samym zasady te, aby mogły być uznane za zgodne z prawem, muszą spełniać przesłanki określone w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, tj. po pierwsze, mogą być ustanowione wyłącznie w drodze ustawy, po drugie, ich wprowadzenie musi być konieczne dla ochrony takich wartości, jak bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, środowisko, zdrowie, moralność publiczna albo wolności i prawa innych osób, po trzecie, nie mogą naruszać istoty wolności i praw. W odniesieniu do pierwszego z przedstawionych warunków należy wskazać, że formułowanie ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności w aktach rangi podustawowej jest dopuszczalne, o ile stanowi rozwinięcie lub doprecyzowanie podstawowych elementów tych ograniczeń ustanowionych przez ustawodawcę w akcie rangi ustawowej[11]. Tak też jest w przypadku przepisu art. 99 pkt 4 u.p.o., który stanowi podstawę do ograniczania swobody korzystania przez uczniów z urządzeń telekomunikacyjnych i elektronicznych na terenie szkoły na mocy jej statutu[12]. Dokument ten jest aktem normatywnym o charakterze podustawowym, należącym do gałęzi prawa, jaką jest prawo administracyjne[13]. Za wątpliwe pod względem zgodności z prawem należy z kolei uznać formułowanie ograniczeń w zakresie wnoszenia przez uczniów telefonów komórkowych na teren szkoły i korzystania tam z nich w dokumentach niższego rzędu, do których odesłania znajdują się w statucie, takich jak procedury czy regulaminy. Opisywana praktyka nie mieści się w dyspozycji art. 99 pkt 4 u.p.o. nakazującego ustanawianie przedmiotowych zasad w statucie szkoły, zaś wniosek przeciwny prowadziłby do niedopuszczalnej wykładni rozszerzającej przepisu ograniczającego zakres korzystania z konstytucyjnego prawa własności. Stanowi to jednocześnie po części konsekwencję braku w polskim porządku prawnym regulacji wprowadzającej jednolity, ogólny zakaz lub ograniczenia w zakresie wnoszenia przez uczniów telefonów komórkowych lub innych urządzeń elektronicznych na teren szkoły i korzystania tam z nich przy jednoczesnej znacznej swobodzie placówek oświatowych w formułowaniu tych zasad.

Odnosząc się do pozostałych warunków dopuszczalności wprowadzania w statutach szkół ograniczeń w zakresie korzystania przez uczniów na ich terenie z telefonów komórkowych, należy wskazać, że ograniczenia te uzasadnia konieczność ochrony porządku publicznego oraz zdrowia. Dbanie o pierwszą ze wskazanych wartości wymaga bowiem takiego ukształtowania stanu faktycznego wewnątrz państwa, który umożliwia normalne współżycie jednostek w organizacji państwowej[14]. Tym samym stanem przeciwnym do pożądanego byłaby sytuacja, w której dopuszczalne byłoby niekontrolowane korzystanie przez uczniów z telefonów komórkowych w szkołach, w szczególności w trakcie zajęć lekcyjnych, zakłócające ich przebieg i uniemożliwiające realizację działalności edukacyjnej. Z kolei ochrona drugiej wartości zakłada konieczność wspólnego działania całego społeczeństwa i władz publicznych na rzecz wysokiej jakości zdrowia ludności (ogółu)[15]. Uwzględniając coraz częstsze problemy zdrowotne wśród dzieci i młodzieży, będące efektem nadmiernego korzystania z urządzeń elektronicznych, za zasadny autor uznaje wniosek o potrzebie przeciwdziałania temu problemowi społecznemu m.in. w placówkach edukacyjnych poprzez wprowadzanie stosownych ograniczeń promujących jednocześnie odpowiednie zasady higieny cyfrowej. Wątpliwości może natomiast budzić spełnienie kryterium zakazu naruszania istoty wolności i praw w przypadku formułowanych w statutach niektórych szkół warunków korzystania na ich terenie z telefonów komórkowych. Z jednej strony, jak trafnie zauważa M. Pilich, całkowity zakaz przynoszenia urządzeń elektronicznych do szkoły stanowiłby nadmierne ograniczenie uprawnień właściciela rzeczy ruchomej[16]. Tego rodzaju regulacja byłaby niewątpliwie zbyt daleko idąca i oznaczałaby jednocześnie całkowitą rezygnację z możliwości wykorzystywania telefonów komórkowych w celach edukacyjnych. Z drugiej strony mniej rygorystyczne warunki korzystania z tych urządzeń w placówkach edukacyjnych należy uznać za dopuszczalne, o ile są proporcjonalne do celu, jaki mają realizować, tj. przede wszystkim zapewnienie niezakłóconego przebiegu zajęć edukacyjnych i promowanie zasad higieny cyfrowej wśród uczniów. Niemniej jednak rozbieżne rozwiązania w tym zakresie przyjmowane przez poszczególne placówki oświatowe stanowią kolejny argument uzasadniający potrzebę ujednolicenia przedmiotowej materii w drodze ustawy.

3. Zakaz używania telefonów komórkowych w szkołach – regulacja francuska

W dniu 30 lipca 2018 r. francuskie Zgromadzenie Narodowe przyjęło Ustawę nr 2018-698 z dnia 3 sierpnia 2018 r. w sprawie nadzoru nad korzystaniem z telefonów komórkowych w placówkach oświatowych[17]. Na podstawie art. 1 L. n°2018-698 nadano nowe brzmienie przepisowi art. L511-5 francuskiego Kodeksu edukacji, przez co wprowadzono zakaz korzystania przez uczniów z telefonów komórkowych lub innych urządzeń końcowych komunikacji elektronicznej w przedszkolach, szkołach podstawowych, gimnazjach oraz podczas wszelkich zajęć dydaktycznych odbywających się poza obszarem placówki. Dodatkowo w ust. 2 zastrzeżono możliwość przyjęcia podobnych restrykcji w regulaminie wewnętrznym szkoły ponadgimnazjalnej. Niezastosowanie się do nowych zasad zagrożone zostało sankcją polegającą na fakultatywnej konfiskacie urządzenia przez kadrę kierowniczą, dydaktyczną, wychowawczą lub nadzorującą danej placówki, zgodnie z jej regulaminem wewnętrznym. Sformułowano także katalog otwarty przypadków, w których przedmiotowe ograniczenia nie obowiązują, jak w szczególności korzystanie z telefonów komórkowych lub innych urządzeń końcowych komunikacji elektronicznej w celach edukacyjnych lub w miejscach, w których przepisy wewnętrzne na to zezwalają. Ponadto w art. L511-5 ust. 3 Kodeksu edukacji zaznaczono, że przepis ten i wynikające z niego zakazy nie mają zastosowania do sprzętu, z którego mogą korzystać studenci niepełnosprawni lub cierpiący na zaburzenia zdrowotne na warunkach przewidzianych w rozdziale I tytułu V księgi III wskazanego aktu prawnego[18].

Projektodawcy francuskiej nowelizacji L. n°2018-698 potrzebę wprowadzenia restrykcyjnych ograniczeń w zakresie korzystania z telefonów komórkowych lub innych urządzeń końcowych komunikacji elektronicznej przez uczniów w placówkach oświaty uzasadniali przede wszystkim koniecznością ochrony dobra małoletnich, ale także zamiarem ujednolicenia prawa. Zwrócili przy tym szczegółowo uwagę na takie argumenty, jak:
1) rosnąca liczba dzieci mających stały dostęp do mediów społecznościowych za pośrednictwem telefonów komórkowych, a przy tym częste podawanie nieprawdy, jeżeli chodzi o wiek, podczas rejestracji na tego typu portalach;
2) narażenie dzieci na stanie się ofiarami cyberprzemocy lub odbiorcami szkodliwych treści, w szczególności o charakterze pornograficznym;
3) ograniczanie aktywności fizycznej i interakcji społecznych między uczniami na skutek nieprzerwanego korzystania z telefonów komórkowych;
4) przyjmowanie przez placówki oświatowe rozbieżnych regulacji ograniczających korzystanie przez uczniów na ich terenie z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych przy jednoczesnym braku wystarczających ram prawnych tych ograniczeń powodującym brak możliwości ich skutecznego egzekwowania[19].

Krytycy przedstawionego projektu podkreślali, że sformułowane w nim ograniczenia nie powinny być przyjmowane w akcie rangi ustawowej, lecz w regulaminach poszczególnych szkół. Zwracali także uwagę na spodziewane problemy w egzekwowaniu przestrzegania projektowanych zasad[20]. Z jednej strony część owych krytycznych uwag okazała się słuszna, gdyż po kilku latach obowiązywania znowelizowanego art. L511-5 Kodeksu edukacji dostrzegalne jest powstawanie znacznej „szarej strefy”, obejmującej uczniów łamiących obowiązujące zakazy. Z drugiej strony zwolennicy przedmiotowych ograniczeń zwracają uwagę zarówno na stopniowe zmienianie przyzwyczajeń dzieci i młodzieży coraz rzadziej korzystających w szkołach z telefonów komórkowych i urządzeń elektronicznych, jak i na długo wyczekiwaną przez nauczycieli możliwość faktycznego egzekwowania przestrzegania owych reguł na podstawie konkretnych przepisów prawa[21]. Co przy tym istotne, większość argumentów za opisywaną nowelizacją można z łatwością odnieść do polskiego społeczeństwa, w którym obserwowane są problemy i wyzwania zbliżone do tych, na które uwagę zwracali projektodawcy francuskiej regulacji.

4. Ustawowy zakaz korzystania z telefonów komórkowych przez uczniów na terenie szkoły w Polsce – propozycja regulacji

Obserwując z jednej strony praktykę wprowadzania przez poszczególne placówki oświatowe na podstawie art. 99 pkt 4 u.p.o. niejednolitych ograniczeń w zakresie korzystania przez uczniów z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych na ich terenie, z drugiej zaś strony badania wykazujące rosnący problem e-uzależnień wśród dzieci i młodzieży, autor pragnie podkreślić naglącą konieczność przeciwdziałania obu tym problemom na gruncie legislacyjnym. Ponadto za potrzebą wprowadzenia w drodze ustawy ogólnego zakazu korzystania przez uczniów z telefonów komórkowych na terenie szkoły przemawia także konieczność ochrony takich konstytucyjnych wartości, jak ochrona porządku publicznego oraz zdrowia. Pierwsza z nich jest definiowana w piśmiennictwie jako: „system urządzeń prawnopublicznych i stosunków społecznych powstających i kształtujących się w miejscach publicznych oraz w miejscach niepublicznych, regulowany przez ogół obowiązujących norm prawnych, moralnych i zasad współżycia społecznego, których przestrzeganie warunkuje normalne współistnienie jednostek w społecznościach, niezakłócone funkcjonowanie instytucji publicznych, zakładów, przedsiębiorstw państwowych, społecznych i prywatnych oraz zapewnia eliminowanie różnego rodzaju uciążliwości niebezpiecznych lub niedogodnych dla społeczeństwa lub jednostek”[22]. Korzystanie przez uczniów z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych w szkołach niejednokrotnie prowadzi do zakłócenia zajęć edukacyjnych i zaburza normalne funkcjonowanie wskazanych instytucji. Z kolei ochrona drugiej z przywołanych konstytucyjnych wartości w postaci zdrowia wymaga zapewnienia takiego kontekstu prawnego i społecznego, by zarówno usuwać zewnętrzne zagrożenia zdrowia jednostki, jak i eliminować pokusy skłaniające jednostkę do dobrowolnego niszczenia swojego zdrowia, w szczególności przeciwdziałać narkomanii i innym nałogom[23]. Osiągnięcie opisanego celu wymaga zatem m.in. konkretnych działań ograniczających dostęp dzieci i młodzieży do telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych w szkołach przy jednoczesnym kształtowaniu u nich odpowiednich postaw w zakresie higieny cyfrowej.

Wartościowy wzór, będący podstawą do opracowania projektu wprowadzającego ogólny zakaz używania telefonów komórkowych przez uczniów na terenie szkoły w Polsce, bezsprzecznie stanowi przedstawiona wcześniej regulacja zawarta w art. L511-5 Kodeksu edukacji. Powinno się przy tym odrzucić zasadność literalnego transponowania francuskiego przepisu do polskiego porządku prawnego ze względu na wiele jego niedoskonałości, które można było zaobserwować przez kilka lat obowiązywania wskazanej normy prawnej. Bazując na francuskich doświadczeniach, możemy zatem opracować projekt regulacji, która takich ułomności byłaby pozbawiona.

W pierwszej kolejności należy wskazać, że w art. L511-5 ust. 1 Kodeksu edukacji zawarty został katalog otwarty sytuacji wyjątkowych, w których uczeń może korzystać z telefonu komórkowego lub innego urządzenia końcowego komunikacji elektronicznej, a jednocześnie sformułowano dwa przykłady takich sytuacji, tj. po pierwsze, zastosowanie tych urządzeń w celach edukacyjnych, a po drugie – możliwość dostępu do nich w miejscach, w których przepisy wewnętrzne wyraźnie na to zezwalają. W odniesieniu do drugiego z przedstawionych wyjątków należy zauważyć, że zaniechanie doprecyzowania, jakie konkretnie miejsca miał na myśli francuski ustawodawca, może prowadzić do interpretacji, wedle której miejscem takim może być również placówka oświatowa. To z kolei prowadziłoby do wypaczenia ratio legis analizowanego przepisu. Jakkolwiek należy przyjąć, że stanowienie tego typu przepisów wewnętrznych przez placówki oświatowe byłoby sprzeczne z art. L511-5 Kodeksu edukacji, to wskazane postanowienie może stwarzać zbędne wątpliwości interpretacyjne.

Brakuje także uzasadnienia dla literalnego transponowania art. L511-5 ust. 2 Kodeksu edukacji, który stanowi, że wprowadzenie w szkołach ponadgimnazjalnych w regulaminie wewnętrznym zakazu korzystania z telefonu komórkowego lub innego urządzenia końcowego komunikacji elektronicznej jest fakultatywne. Kształtowanie wśród uczniów należytych zasad higieny cyfrowej powinno odbywać się na każdym etapie ich edukacji, przy czym w sposób szczególny dotyczy to osób małoletnich. Powyższa misja mogłaby ulec wypaczeniu w sytuacji wprowadzenia punktu granicznego w postaci określonego wieku lub etapu kształcenia, po którym dane dziecko nie podlegałoby projektowanym ograniczeniom. Mogłoby to doprowadzić do nieprawidłowego wykształcenia u małoletnich błędnego przekonania, że zasady higieny cyfrowej należy stosować wyłącznie do momentu osiągnięcia wieku stanowiącego tę granicę.

Pozytywnie należy ocenić wyłączenie zastosowania analizowanego art. L511-5 ust. 1 Kodeksu edukacji w odniesieniu do uczniów, w przypadku których potrzeba korzystania z telefonów komórkowych lub innych urządzeń końcowych komunikacji elektronicznej wynika z niepełnosprawności lub innych względów zdrowotnych. Tego typu wyjątek jest częściowo zbieżny z podnoszonymi w polskiej debacie publicznej postulatami, które z jednej strony zakładają wprowadzenie nakazu wyłączania telefonów komórkowych lub innych indywidualnych urządzeń elektronicznych bezzwłocznie po przyjściu do placówki oświatowej, a z drugiej przewidują wyjątek w odniesieniu do uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i zdrowotnymi, w szczególności z niepełnosprawnościami, jeśli taką potrzebę wskazałby rodzic[24]. Niemniej jednak konieczne jest doprecyzowanie owego wyłączenia. Zastrzeżenie jedynej przesłanki jego zastosowania w postaci informacji uzyskanej od rodzica może stwarzać podstawę do obejścia proponowanych ograniczeń i podawania nieprawdy. Za uzasadniony należy przyjąć wymóg potwierdzenia lub co najmniej uprawdopodobnienia potrzeby korzystania przez ucznia z telefonu komórkowego lub innego indywidualnego urządzenia elektronicznego w celach zdrowotnych za pomocą odpowiedniego zaświadczenia lekarskiego.

Nie bez znaczenia pozostaje także kwestia egzekwowania postulowanego zakazu. W przypadku francuskiej regulacji dostrzegalne jest kształtowanie się „szarej strefy”, polegającej na korzystaniu w ukryciu przez uczniów z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych mimo grożącej im konfiskaty tych przedmiotów. Tym samym za lepsze rozwiązanie należy uznać zastrzeżenie w projektowanej regulacji obowiązku deponowania telefonów komórkowych lub innych indywidualnych urządzeń elektronicznych w przeznaczonym do tego miejscu, przy czym konkretyzacja warunków funkcjonowania depozytu powinna znaleźć się w regulaminie wewnętrznym danej placówki oświatowej.

W debacie publicznej podnoszone są wprawdzie argumenty mające świadczyć o niedopuszczalności egzekwowania tego typu obowiązku wobec ucznia pełnoletniego, zaś w przypadku ucznia małoletniego – wyłącznie po uzyskaniu zgody jego rodziców[25]. Stanowisko to należy uznać za chybione. W świetle aktualnie obowiązującej treści art. 99 pkt 4 u.p.o. zarówno uczniowie dorośli, jak i małoletni mogą być objęci zakazami wynikającymi ze wskazanego przepisu. Brakuje argumentów uzasadniających tezę o niepodleganiu przez dorosłych uczniów zasadom obowiązującym w danej placówce oświatowej, tym bardziej że owe zasady obecnie mają swoje źródło w akcie prawnym rangi ustawowej. Równie istotny jest fakt, że ewentualne ograniczenia polegające na zakazie korzystania przez uczniów z telefonów komórkowych lub innych indywidualnych urządzeń elektronicznych na terenie szkoły nie stanowią nadmiernej ingerencji w ich prawo własności ani też nie naruszają istoty tego prawa. Jak podkreślił Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 9 lipca 2007 r., P 30/06: „wprawdzie prawo własności nie ma charakteru prawa absolutnego, to jednak ograniczenie tego prawa nie może naruszać jego istoty, do czego dochodzi w sytuacji, gdy regulacje prawne uniemożliwiają praktyczne korzystanie z prawa i realizację jego funkcji, nie znosząc jednak samego prawa”[26]. Nie sposób uznać, aby zakaz korzystania z telefonów komórkowych lub innych indywidualnych urządzeń elektronicznych na terenie szkoły uniemożliwiał praktyczne korzystanie z prawa własności, którego te urządzenia są przedmiotem, tym bardziej że od tego zakazu z reguły istnieją wyjątki odnoszące się do sytuacji szczególnych. Uczeń, zarówno małoletni, jak i dorosły, w dalszym ciągu ma prawo nieograniczonego używania wskazanych urządzeń poza placówką oświatową, zaś przebywając w niej, ma obowiązek stosować się do przyjętych tam zasad wynikających w szczególności z jej statutu.

5. Podsumowanie

W następstwie przedstawionych rozważań należy opowiedzieć się za potrzebą pilnego podjęcia prac legislacyjnych mających na celu wprowadzenie do polskiego porządku normatywnego jednolitego zakazu dotyczącego korzystania z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych przez uczniów na terenie szkoły. Tego typu regulacja stanowiłaby wprawdzie istotną ingerencję w konstytucyjne prawo własności. Niemniej jednak, gdy uwzględni się podjęte rozważania i zgłoszone uwagi, należy sformułować wniosek o jej dopuszczalności w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Po pierwsze, projektowany zakaz powinien wynikać z ustawy i cechować się wysokim stopniem konkretyzacji w przeciwieństwie do obowiązującej aktualnie treści art. 99 pkt 4 u.p.o., który w znacznej mierze stanowi odesłanie do aktu rangi podstawowej, tj. statutu szkoły. Po drugie, wprowadzenie przedmiotowych ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnego prawa własności jest bezsprzecznie uzasadnione potrzebą ochrony porządku publicznego, rozumianego jako prawidłowe i niezakłócone funkcjonowanie placówek oświatowych, oraz zdrowia poprzez przeciwdziałanie rozwojowi e-uzależnień wśród uczniów. Po trzecie, projektowana regulacja prawna nie naruszałaby istoty prawa własności, o ile przewidywałaby wyłączenia odnoszące się do sytuacji szczególnych, jak wykorzystywanie telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych w celach edukacyjnych lub zdrowotnych.

Podnoszony regularnie w debacie publicznej postulat wprowadzenia zakazu korzystania przez uczniów z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych na terenie szkoły jest niezwykle istotny, jeśli uwzględnić rosnącą liczbę e-uzależnień wśród małoletnich w Polsce. O powadze wskazanego problemu świadczy pilotażowy program realizowany przez Ministerstwo Zdrowia, w ramach którego oferowana jest bezpłatna pomoc psychologiczna dzieciom i młodzieży uzależnionym od komputerów lub smartfonów[27]. W efekcie tym bardziej negatywnie należy ocenić stanowisko Ministerstwa Edukacji Narodowej, będące odpowiedzią na postulat wprowadzenia ogólnego zakazu korzystania przez uczniów z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych na terenie szkoły, zgodnie z którym: „dla pełnego zakazu korzystania z nich we wszystkich szkołach i placówkach nie ma – jak się wydaje – oparcia w badaniach”[28]. Przedstawiona opinia zasługuje na krytykę i nie koresponduje z obserwowaną rosnącą liczbą e-uzależnień wśród dzieci i młodzieży. Konieczność sprawnych działań na gruncie legislacyjnym zmierzających do wprowadzenia opisywanego zakazu nie budzi zatem wątpliwości. Ponadto przedstawiony przepis art. L511-5 francuskiego Kodeksu edukacji, mimo że obarczony pewnymi niedoskonałościami, stanowi doskonały przykład tego, że tego typu rozwiązania są możliwe do wprowadzenia i spełniają swój cel, jakim jest przede wszystkim ochrona zdrowia małoletnich uczniów.

Konieczność sprawnych działań na gruncie legislacyjnym zmierzających do wprowadzenia opisywanego zakazu nie budzi zatem wątpliwości. Ponadto przedstawiony przepis art. L511-5 francuskiego Kodeksu edukacji, mimo że obarczony pewnymi niedoskonałościami, stanowi doskonały przykład tego, że tego typu rozwiązania są możliwe do wprowadzenia i spełniają swój cel, jakim jest przede wszystkim ochrona zdrowia małoletnich uczniów.

Przypisy

  1. Zob. M. Rowicka, Przegląd i analiza badań z zakresu e-uzależnień wśród dzieci i młodzieży w Polsce wraz z wnioskami i rekomendacjami w zakresie profilaktyki e-uzależnień. Niepublikowany raport, 2021, https://orka.sejm.gov.pl/opinie9.nsf/nazwa/606_20210525_1/$file/606_20210525_1.pdf, dostęp: 7 sierpnia 2024 r.; K. Makaruk, J. Włodarczyk, P. Skoneczna, Problematyczne używanie internetu przez młodzież. Raport z badań, Warszawa 2019, https://www.gov.pl/attachment/c04aeabe-84e8-4fee-b893-8189e096e2bc, dostęp: 7 sierpnia 2024; A. Wojtkowska, E. Hewiak, A. Gąsiorowska, Nadużywanie mediów elektronicznych przez dzieci i młodzież: badanie rozpowszechnienia problemu, jego determinantów i nowej interwencji profilaktycznej redukującej skalę problemu, Szczecin 2023, https://kcpu.gov.pl/wp-content/uploads/2024/01/FBS_Naduzywanie-mediow-elektronicznych-przez-dzieci-i-mlodziz-.pdf, dostęp: 7 sierpnia 2024 r. ↑
  2. Instytut Spraw Obywatelskich, Petycja Ratuj dzieci przed telefonami!, https://instytutsprawobywatelskich.pl/ratuj-dzieci-przed-telefonami/, dostęp: 7 sierpnia 2024 r. ↑
  3. M. Sewastianowicz, Smartfony już znikają z niektórych szkół, eksperci sugerują ogólnokrajowy zakaz, Prawo.pl, 24.04.2024, https://www.prawo.pl/oswiata/zakaz-uzywania-smartfonow-i-ich-konfiskata-przepisy,325958.html, dostęp: 7 sierpnia 2024 r. . ↑
  4. Code de l’éducation, https://www.legifrance.gouv.fr/codes/texte_lc/LEGITEXT000006071191/, dalej: Kodeks edukacji. ↑
  5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 Nr 78, poz. 483 z późn. zm., dalej: Konstytucja RP). ↑
  6. Zgodnie z np.. 99 pkt 4 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (tekst jedn. Dz.U. z 2024 r. poz. 737, dalej: u.p.o.), obowiązki ucznia określa się w statucie szkoły z uwzględnieniem obowiązków w zakresie (pkt 4) przestrzegania warunków wnoszenia telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych na teren szkoły i korzystania tam z nich. ↑
  7. Zp.. np. § 96 ust. 1 pkt 28 Statutu Szkoły Podstawowej nr 148 im. Hugona Kołłątaja w Warszawie, https://cloud-2.edupage.org/cloud?z%3A32uXNCUwUSkehyRCVHI%2FP1g%2F9T8J8E4QDTg0lpGPtKhwNdwcbCDekLoBwgS3BCnL, dostęp: 8 sierpnia 2024 r.; § 72 Statutu Szkoły Podstawowej im. Mikołaja Kopernika w Piaskach, https://sppiaski.szkolna.net/pliki/plik/statut-szkoly-1715178317.pdf, dostęp: 8 sierpnia 2024 r.; § 68 ust. 1 pkt 13 Statutu Szkoły Podstawowej im. Jana Pawła II w Łaźcu, https://splaziec.szkolnastrona.pl/bip/index.php?c=getfile&id=96, dostęp: 8 sierpnia 2024 r. ↑
  8. Zob. np. Regulamin korzystania z telefonów komórkowych oraz innych urządzeń elektronicznych w Szkole Podstawowej nr 148 im. Hugona Kołłątaja, https://cloud-f.edupage.org/cloud/Regulamin_korzystania_z_telefonow_komorkowych.pdf?z%3AQayj97OGev4D9jYw4%2BflZ9bObuXa3%2F8zH5cmvgUYGXveDypiJCNSjJeBcoFZ2UwA, dostęp: 8 sierpnia 2024 r.; Regulamin. Zasady korzystania przez uczniów z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych umożliwiających przesyłanie danych oraz rejestrowanie obrazu i dźwięku, https://sppiaski.szkolna.net/pliki/plik/komorki-regulamin-statut-1571663877.pdf, dostęp: 8 sierpnia 2024 r.; Procedura korzystania z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych na terenie Szkoły Podstawowej im. Jana Pawła II w Łaźcu, https://splaziec.szkolnastrona.pl/art,141,zasady-korzystania-z-telefonow-komorkowych-i-innych-urzadzen-elektronicznych-na-terenie-szkoly, dostęp: 8 sierpnia 2024 r. ↑
  9. Ibidem. ↑
  10. P. Stankiewicz, Nie wolno konfiskować komórek bez zgody rodziców, https://www.prawo.pl/oswiata/zakaz-uzywania-telefonow-komorkowych-w-szkole-opinia-adwokata,362657.html, Prawo.pl, 26 stycznia 2019 r., dostęp: 9 sierpnia 2024 r.; A. Jędrzejczyk, Czy nauczyciel może zarekwirować telefon komórkowy ucznia?, Biuletyn Informacji Publicznej RPO, 17 grudnia 2018 r., https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/czy-nauczyciel-moze-zarekwirowac-telefon-komorkowy-ucznia, dostęp: 9 sierpnia 2024 r. ↑
  11. L. Garlicki, P. Wojtyczek, Komentarz do art. 31 [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Art. 30–86, red. L. Garlicki, M. Zubik, Warszawa 2016, s. 81. ↑
  12. M. Pilich, Komentarz do art. 99 [w:] Prawo oświatowe oraz przepisy wprowadzające. Komentarz, red. M. Pilich, Warszawa 2018, s. 520. ↑
  13. E. Czechowicz, L. Zientecka, Statut szkoły i placówki po zmianie ustroju szkolnego, Warszawa 2017, s. 9–10. ↑
  14. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 stycznia 1999 r. P 2/98, Legalis nr 43175. ↑
  15. B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, s. 221. ↑
  16. M. Pilich, op. cit., s. 521. ↑
  17. L. n°2018-698, 3 août 2018, relative à l’encadrement de l’utilisation du téléphone portable dans les établissements d’enseignement scolaire, NOR: MENX1813519L (ustawa n°2018-698 z dnia 3 sierpnia 2018 r. w sprawie nadzoru nad korzystaniem z telefonów komórkowych w placówkach oświatowych), dalej: L. n°2018-698. ↑
  18. Odesłanie dotyczy przepisów art. L351-1–L352 Kodeksu edukacji, w których uregulowano warunki nauczania dzieci i młodzieży niepełnosprawnej lub chorej przewlekle lub długoterminowo. W art. L351-1 ust. 1 in fine Kodeksu edukacji wskazano, że we wszystkich przypadkach i gdy uzasadniają to ich potrzeby, uczniowie ci korzystają z niezbędnej dodatkowej pomocy i wsparcia. ↑
  19. Proposition de loi n°941 relative à l’interdiction de l’usage du téléphone portable dans les écoles et les collèges (Wniosek nr 941 w sprawie zakazu używania telefonów komórkowych w szkołach i na uczelniach), https://www.assemblee-nationale.fr/dyn/15/textes/l15b0941_proposition-loi, dostęp: 9 sierpnia 2024 r. ↑
  20. C. Calvier, Les téléphones portables seront interdits dès la rentrée scolaire Le Figaro, 30 lipca 2018 r., https://www.lefigaro.fr/actualite-france/2018/07/30/01016-20180730ARTFIG00201-les-telephones-portables-seront-interdits-des-la-rentree.php, dostęp: 9 sierpnia 2024; N. Boring, France: Government Adopts Law Banning Cell Phone Use at School, Library of Congress, Global Legal Monitor, 30 października 2018 r., https://www.loc.gov/item/global-legal-monitor/2018-10-30/france-government-adopts-law-banning-cell-phone-use-at-school/, dostęp: 9 sierpnia 2024 r. ↑
  21. A. Ledsom, The Mobile Phone Ban in French Schools, One Year on. Would It Work Elsewhere?, Forbes, 30 sierpnia 2019 r., https://www.forbes.com/sites/alexledsom/2019/08/30/the-mobile-phone-ban-in-french-schools-one-year-on-would-it-work-elsewhere/, dostęp: 9 sierpnia 2024; M. Heijster, Mobile Phones Have Not Disappeared from French School Despite Ban, CNE News, 22 grudnia 2022 r., https://cne.news/article/2268-mobile-phones-have-not-disappeared-from-french-school-despite-ban, dostęp: 9 sierpnia 2024 r. ↑
  22. S. Bolesta, Pojęcie porządku publicznego w prawie administracyjnym, „Studia Prawnicze” 1983, nr 1, s. 236. ↑
  23. L. Garlicki, P. Wojtyczek, op. cit., s. 87. ↑
  24. Instytut Spraw Obywatelskich, „Ratuj dzieci”. List otwarty Instytutu do Minister Edukacji Barbary Nowackiej i Ministra Cyfryzacji Krzysztofa Gawkowskiego, Łódź, 20 lutego 2024 r., https://instytutsprawobywatelskich.pl/wp-content/uploads/2024/03/Ratuj_dzieci_list_otwarty_Minister_Nowacka_Wicepremier_Gawkowski_2024_02_16.pdf, dostęp: 10 sierpnia 2024 r. ↑
  25. M. Sewastianowicz, op. cit. ↑
  26. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 lipca 2007 r., P 30/06, Legalis nr 83417. ↑
  27. Narodowy Fundusz Zdrowia, Leczenie e-uzależnień u dzieci – pilotaż, https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/leczenie-e-uzaleznien-u-dzieci-pilotaz, dostęp: 10 sierpnia 2024 r. ↑
  28. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Departament Kształcenia Ogólnego i Transformacji Cyfrowej, Odpowiedź na apel Instytutu Spraw Obywatelskich, Warszawa, 22 kwietnia 2024 r., autor odpowiedzi: T. Głowacki, https://instytutsprawobywatelskich.pl/wp-content/uploads/2024/06/Odpowiedz-Ministerstwa-na-apel-Instytutu-Spraw-Obywatelskich-1.pdf, dostęp: 10 sierpnia 2024 r. ↑

Bibliografia

Literatura:

  1. Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012.
  2. Bolesta S., Pojęcie porządku publicznego w prawie administracyjnym, „Studia Prawnicze” 1983, nr 1.
  3. Czechowicz E., Zientecka L., Statut szkoły i placówki po zmianie ustroju szkolnego, Warszawa 2017.
  4. Garlicki L., Wojtyczek P., Komentarz do art. 31 [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Art. 30–86, red. L. Garlicki, M. Zubik, Warszawa 2016.
  5. Makaruk K., Włodarczyk J., Skoneczna P., Problematyczne używanie internetu przez młodzież. Raport z badań, Warszawa 2019, https://www.gov.pl/attachment/c04aeabe-84e8-4fee-b893-8189e096e2bc, dostęp: 7 sierpnia 2024.
  6. Pilich M., Komentarz do art. 99 [w:] Prawo oświatowe oraz przepisy wprowadzające. Komentarz, red. M. Pilich, Warszawa 2018.
  7. Rowicka M., vPrzegląd i analiza badań z zakresu e uzależnień wśród dzieci i młodzieży w Polsce wraz z wnioskami i rekomendacjami w zakresie profilaktyki e uzależnień. Niepublikowany raport, 2021, https://orka.sejm.gov.pl/opinie9.nsf/nazwa/606_20210525_1/$file/606_20210525_1.pdf, dostęp: 7 sierpnia 2024 r.
  8. Wojtkowska A., Hewiak E., Gąsiorowska A., Nadużywanie mediów elektronicznych przez dzieci i młodzież: badanie rozpowszechnienia problemu, jego determinantów i nowej interwencji profilaktycznej redukującej skalę problemu, Szczecin 2023, https://kcpu.gov.pl/wp-content/uploads/2024/01/FBS_Naduzywanie-mediow-elektronicznych-przez-dzieci-i-mlodziz-.pdf, dostęp: 7 sierpnia 2024 r.

Akty prawne:

  1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 Nr 78, poz. 483).
  2. Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (tekst jedn. Dz.U. z 2024 r. poz. 737).
  3. Code de l’éducation, https://www.legifrance.gouv.fr/codes/texte_lc/LEGITEXT000006071191/.
  4. L. n°2018-698, 3 août 2018, relative à l’encadrement de l’utilisation du téléphone portable dans les établissements d’enseignement scolaire, NOR: MENX1813519L.

Orzecznictwo:

  1. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 stycznia 1999 r., P 2/98, Legalis nr 43175.
  2. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 lipca 2007 r., P 30/06, Legalis nr 83417.

Pozostałe pisma i dokumenty urzędowe:

  1. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Departament Kształcenia Ogólnego i Transformacji Cyfrowej, Odpowiedź na apel Instytutu Spraw Obywatelskich, Warszawa, 22 kwietnia 2024 r., autor odpowiedzi: T. Głowacki, https://instytutsprawobywatelskich.pl/wp-content/uploads/2024/06/Odpowiedz-Ministerstwa-na-apel-Instytutu-Spraw-Obywatelskich-1.pdf, dostęp: 10 sierpnia 2024 r.
  2. Procedura korzystania z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych na terenie Szkoły Podstawowej im. Jana Pawła II w Łaźcu, https://splaziec.szkolnastrona.pl/art,141,zasady-korzystania-z-telefonow-komorkowych-i-innych-urzadzen-elektronicznych-na-terenie-szkoly, dostęp: 8 sierpnia 2024 r.
  3. Regulamin korzystania z telefonów komórkowych oraz innych urządzeń elektronicznych w Szkole Podstawowej nr 148 im. Hugona Kołłątaja, https://cloud-f.edupage.org/cloud/Regulamin_korzystania_z_telefonow_komorkowych.pdf?z%3AQayj97OGev4D9jYw4%2BflZ9bObuXa3%2F8zH5cmvgUYGXveDypiJCNSjJeBcoFZ2UwA, dostęp: 8 sierpnia 2024 r.
  4. Regulamin. Zasady korzystania przez uczniów z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych umożliwiających przesyłanie danych oraz rejestrowanie obrazu i dźwięku, https://sppiaski.szkolna.net/pliki/plik/komorki-regulamin-statut-1571663877.pdf, dostęp: 8 sierpnia 2024 r.
  5. Statut Szkoły Podstawowej im. Jana Pawła II w Łaźcu, https://splaziec.szkolnastrona.pl/bip/index.php?c=getfile&id=96, dostęp: 8 sierpnia 2024 r.
  6. Statut Szkoły Podstawowej im. Mikołaja Kopernika w Piaskach, https://sppiaski.szkolna.net/pliki/plik/statut-szkoly-1715178317.pdf, dostęp: 8 sierpnia 2024 r.
  7. Statut Szkoły Podstawowej nr 148 im. Hugona Kołłątaja w Warszawie, https://cloud-2.edupage.org/cloud?z%3A32uXNCUwUSkehyRCVHI%2FP1g%2F9T8J8E4QDTg0lpGPtKhwNdwcbCDekLoBwgS3BCnL, dostęp: 8 sierpnia 2024 r.
  8. Proposition de loi n°941 relative à l’interdiction de l’usage du téléphone portable dans les écoles et les collèges, https://www.assemblee-nationale.fr/dyn/15/textes/l15b0941_proposition-loi, dostęp: 9 sierpnia 2024 r.

Źródła internetowe:

  1. Boring N., France: Government Adopts Law Banning Cell Phone Use at School, Library of Congress, Global Legal Monitor, 30 października 2018 r., https://www.loc.gov/item/global-legal-monitor/2018-10-30/france-government-adopts-law-banning-cell-phone-use-at-school/, dostęp: 9 sierpnia 2024 r.
  2. Calvier C., Les téléphones portables seront interdits dès la rentrée scolaire, Le Figaro, 30 lipca 2018 r., https://www.lefigaro.fr/actualite-france/2018/07/30/01016-20180730ARTFIG00201-les-telephones-portables-seront-interdits-des-la-rentree.php, dostęp: 9 sierpnia 2024 r.
  3. Heijster M., Mobile Phones Have Not Disappeared from French School Despite Ban, CNE News, 22 grudnia 2022 r., https://cne.news/article/2268-mobile-phones-have-not-disappeared-from-french-school-despite-ban, dostęp: 9 sierpnia 2024 r.
  4. Instytut Spraw Obywatelskich, „Ratuj dzieci”. List otwarty Instytutu do Minister Edukacji Barbary Nowackiej i Ministra Cyfryzacji Krzysztofa Gawkowskiego, Łódź, 20 lutego 2024 r., https://instytutsprawobywatelskich.pl/wp-content/uploads/2024/03/Ratuj_dzieci_list_otwarty_Minister_Nowacka_Wicepremier_Gawkowski_2024_02_16.pdf, dostęp: 10 sierpnia 2024 r.
  5. Instytut Spraw Obywatelskich, Petycja Ratuj dzieci przed telefonami!, https://instytutsprawobywatelskich.pl/ratuj-dzieci-przed-telefonami/, dostęp: 7 sierpnia 2024 r.
  6. Jędrzejczyk A., Czy nauczyciel może zarekwirować telefon komórkowy ucznia?, Biuletyn Informacji Publicznej RPO, 17 grudnia 2018 r., https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/czy-nauczyciel-moze-zarekwirowac-telefon-komorkowy-ucznia, dostęp: 9 sierpnia 2024 r.
  7. Ledsom A., The Mobile Phone Ban in French Schools, One Year on. Would It Work Elsewhere?, Forbes, 30 sierpnia 2019 r., https://www.forbes.com/sites/alexledsom/2019/08/30/the-mobile-phone-ban-in-french-schools-one-year-on-would-it-work-elsewhere/, dostęp: 9 sierpnia 2024 r.
  8. Narodowy Fundusz Zdrowia, Leczenie e-uzależnień u dzieci – pilotaż, https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/leczenie-e-uzaleznien-u-dzieci-pilotaz, dostęp: 10 sierpnia 2024 r.
  9. Sewastianowicz M., Smartfony już znikają z niektórych szkół, eksperci sugerują ogólnokrajowy zakaz, Prawo.pl, 24.04.2024, https://www.prawo.pl/oswiata/zakaz-uzywania-smartfonow-i-ich-konfiskata-przepisy,325958.html, dostęp: 7 sierpnia 2024 r.
  10. Stankiewicz P., Nie wolno konfiskować komórek bez zgody rodziców, Prawo.pl, 26.01.2019, https://www.prawo.pl/oswiata/zakaz-uzywania-telefonow-komorkowych-w-szkole-opinia-adwokata,362657.html, dostęp: 9 sierpnia 2024 r.