Nabywanie osobowości prawnej przez kościelne jednostki organizacyjne jako przykład causae mixtae

1. Wstęp

W art. 25 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: Konstytucja RP)^[1] in principio ustrojodawca ustanowił zasadę autonomii i wzajemnej niezależności kościoła i państwa – każdego w swoim zakresie. W związku z tym identyfikuje się obszary spraw własnych związków wyznaniowych oraz spraw własnych państwa. Do tych pierwszych zalicza się: działalność religijną sensu stricto, sprawy organizacyjno-samorządowe, majątkowe i finansowe oraz wykonywanie funkcji religijnych sensu largo^[2]. Do drugich zaś kwalifikuje się w szczególności: stanowienie prawa powszechnie obowiązującego (w tym stanowienie ogólnych ram prawnych działalności religijnej sensu largo), prowadzenie polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa, sprawowanie wymiaru sprawiedliwości i stosowanie przymusu bezpośredniego, pobieranie podatków i danin publicznych^[3].

Wyróżnić można także zbiór, w którym państwo i wspólnoty religijne muszą ze sobą współdziałać. Są to tak zwane causae mixtae albo res mixtae, do których zaliczyć można przykładowo: zawarcie związku małżeńskiego w formie wyznaniowej ze skutkami w prawie cywilnym, ochronę danych osobowych, szkolnictwo wyznaniowe, prowadzenie placówek leczniczych przez związki wyznaniowe czy administrowanie cmentarzami^[4]. Książkowym przykładem spraw mieszanych pozostaje także nabywanie osobowości prawnej przez kościelne jednostki organizacyjne. Oznacza to, że w tej kwestii kompetentne są jednocześnie państwo oraz kościoły i inne związki wyznaniowe, które powinny ze sobą współdziałać^[5].

Wyróżnić można kilka sposobów nabywania osobowości prawnej przez kościelne jednostki organizacyjne^[6]. W ustawach partykularnych odnaleźć można cztery: z mocy prawa, w trybie powiadomienia właściwego organu administracji państwowej, poprzez wydanie rozporządzenia przez ministra właściwego do spraw wyznań religijnych oraz w drodze rejestracji sądowej w Krajowym Rejestrze Sądowym. Ostatni sposób – wpis do Rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych – jest właściwy dla wspólnot funkcjonujących na podstawie ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania^[7].

Przedmiotem niniejszego artykułu uczyniono analizę zakresu oraz form współdziałania wspólnot religijnych i państwa w obszarze nabywania osobowości prawnej przez kościelne jednostki organizacyjne. W tym celu prześledzone zostaną procedury właściwe dla każdego z trybów nabywania osobowości prawnej przez wymienione podmioty. W realizacji zadania wykorzystana zostanie przede wszystkim formalno-dogmatyczna metoda badawcza, która umożliwi właściwą interpretację norm prawnych. W odniesieniu do stowarzyszeń wyznaniowych, organizacji świeckich zakładanych dla realizacji celów religijnych oraz fundacji kościelnych ukazane zostaną także wybrane obszary funkcjonowania owych podmiotów objęte współdziałaniem wspólnot religijnych i państwa.

2. Nabycie osobowości prawnej z mocy samego prawa (ex lege)

Z mocy samego prawa osobowość prawną uzyskały wszystkie wspólnoty religijne jako całość, których status określa indywidualna ustawa wyznaniowa. Ponadto w tym samym trybie uzyskały osobowość prawną wymienione w wyczerpujący sposób jednostki organizacyjne tychże wspólnot.

Jednostki organizacyjne Kościoła katolickiego uzyskały osobowość prawną ex lege, o ile zostały wyszczególnione imiennie albo rodzajowo w art. 6–9 ustawy o stosunku państwa do tegoż Kościoła (dalej: u.s.p.k.k.)^[8]. W art. 72 u.s.p.k.k. przyjęto, że dowodem posiadania osobowości prawnej przez kościelne jednostki organizacyjne jest wymienienie ich w:

a) ostatnim wydanym przez diecezję albo archidiecezję przed wejściem w życie u.s.p.k.k. wykazie jednostek kościelnych i duchowieństwa (schematyzmie diecezjalnym);
b) ankiecie statystycznej zakonu lub prowincji zakonnej złożonej według stanu na dzień 31 grudnia 1988 r. Urzędowi do Spraw Wyznań (dalej: UdSW);
c) decyzjach o niezgłoszeniu zastrzeżeń przeciwko utworzeniu parafii^[9].

W wypadku gdy kościelna osoba prawna nie była ujęta w powyższych dokumentach, władza kościelna zobowiązana była do przesłania UdSW w terminie sześciu miesięcy od dnia wejścia w życie u.s.p.k.k. wykazu takich osób prawnych (art. 72 ust. 2 u.s.p.k.k.)^[10]. Jak wskazuje Arkadiusz Januchowski, „liberalne” podejście do kwestii uzyskania osobowości prawnej przez istniejące w dacie uchwalenia ustawy kościelne osoby prawne było podyktowane ówczesnym „kontekstem politycznym”; jednak przyjęte rozwiązanie rodzi szereg negatywnych skutków dla pewności obrotu prawnego^[11].

Zgodnie z art. 6 ust. 1 u.s.p.k.k. Konferencja Episkopatu Polski (dalej: KEP) jest osobą prawną Kościoła o zasięgu ogólnopolskim. Jej organami są Prezydium Konferencji Episkopatu Polski, Rada Główna Konferencji Episkopatu Polski oraz Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski (art. 6 ust. 2 u.s.p.k.k.). W sprawach majątkowych KEP reprezentuje jej Prezydium. Do składania oświadczeń woli jest uprawniony każdy z jego członków (Art. 6 ust. 3 u.s.p.k.k.).

W art. 7 – 8 u.s.p.k.k. wymieniono terytorialne i personalne osoby prawne, które uzyskują osobowość prawną z mocy prawa wraz ze wskazaniem ich organów. Na podstawie zaś art. 9 ust. 1 u.s.p.k.k. osobowość prawną z mocy samego prawa uzyskały tak zwane kościelne zakłady naukowe^[12] albo inaczej kościelne szkoły wyższe^[13]. Przyznanie tym podmiotom osobowości prawnej stanowi gwarancję realizacji prawa do swobodnego zakładania i prowadzenia szkół wyższych, w tym: uniwersytetów, odrębnych wydziałów i wyższych seminariów duchownych oraz instytutów naukowo-badawczych określonego w art. 15 Konkordatu (dalej: Konkordat)^[14] oraz prawa Kościoła katolickiego do własnych uniwersytetów i wydziałów kościelnych, jak wskazuje Kodeks Prawa Kanonicznego (dalej: CIC): „w celu kultywowania w nich dyscyplin kościelnych lub dyscyplin z nimi związanych, a także dla formacji naukowej studentów w tym zakresie”^[15]. Omawiany przepis wymienia w punktach 1–6 konkretne podmioty, które uzyskują osobowość prawną, lecz nie wskazuje organów, przez które one działają. Kwestię tę regulują wewnętrzne statuty tychże podmiotów^[16]. Także kościelne instytuty naukowe oraz dydaktyczno-naukowe erygowane kanonicznie nabywają osobowość prawną z dniem ich utworzenia. Wobec braku definicji legalnej opisującej te podmioty Bartosz Rakoczy proponuje uznać, że chodzi o każdą placówkę naukową, funkcjonującą także na podstawie prawa polskiego, która zajmuje się działalnością naukową lub naukowo-dydaktyczną, a która nie jest placówką ze statusem prawnym regulowanym przepisami szczególnymi, erygowaną przez kompetentną władzę kościelną^[17].

W doktrynie wskazuje się, że kościelne osoby prawne wymienione rodzajowo w art. 7–9 u.s.p.k.k., utworzone pomiędzy wejściem w życie wspomnianej ustawy a wejściem w życie Konkordatu, również nabywają osobowość prawną z mocy prawa^[18]. Henryk Misztal podnosi, że „wyłącznie historyczny charakter”^[19] ma sposób nabycia osobowości prawnej, o którym mowa, w odniesieniu do kościelnych jednostek organizacyjnych istniejących w dniu wejścia w życie u.s.p.k.k. Natomiast Józef Krukowski stwierdza, że nabycie osobowości prawnej z mocy prawa może znaleźć zastosowanie także w przyszłości, na przykład w sytuacji założenia przez Kościół katolicki uniwersytetu (na podstawie art. 15 ust. 1 Konkordatu) oraz uznania jego osobowości prawnej w drodze erekcji w formie ustawy^[20].

Należy także wskazać, że z mocy prawa osobowość prawną uzyskały, albo została ona potwierdzona, następujące kościelne jednostki organizacyjne istniejące w dniu wejścia w życie właściwej ustawy (obok kościoła jako całości)^[21]:

- staroobrzędowe gminy wyznaniowe;^[22]
- muzułmańskie gminy wyznaniowe;^[23]
- diecezje prawosławne, Prawosławny Ordynariat Wojska Polskiego, parafie, klasztory, prawosławne seminaria duchowne, szkoły ikonografii lub śpiewu cerkiewnego, Prawosławny Metropolitalny Ośrodek Miłosierdzia, prawosławne diecezjalne ośrodki miłosierdzia, Bractwo Młodzieży Prawosławnej, bractwa cerkiewne;^[24]
- diecezje, parafie i diakonaty Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego;^[25]
- parafie ewangelicko-reformowane;^[26]
- diecezje Kościoła adwentystycznego, Wyższe Seminarium Duchowne Kościoła Adwentystów Dna Siódmego im. Michała Beliny-Czechowskiego w Podkowie Leśnej, Chrześcijański Instytut Wydawniczy „Znaki Czasu”, Dom Opieki „Samarytanin” w Bielsku-Białej, Ośrodek Radiowo-Telewizyjny „Głos Nadziei”, Chrześcijańska Służba Charytatywna;^[27]
- okręgi Kościoła Chrześcijan Baptystów, zbory Kościoła, seminaria i szkoły teologiczne Kościoła;^[28]
- parafie metodystyczne;^[29]
- diecezje, parafie, seminaria duchowne oraz zakony Kościoła Polskokatolickiego;^[30]
- gminy żydowskie i Związek Gmin;^[31]
- kustodie, parafie, Zgromadzenie Kapłanów Mariawitów, Zgromadzenie Sióstr Mariawitek, klasztory sióstr mariawitek;^[32]
- diecezje Kościoła Starokatolickiego Mariawitów, parafie, zgromadzenia zakonne, seminaria duchowne;^[33]
- okręgi Kościoła Zielonoświątkowego, zbory, seminaria i szkoły teologiczne, duszpasterstwa, misje, wydawnictwa, kościelne studia radiowe i telewizyjne, ośrodki kościelne^[34].

3. Nabycie osobowości prawnej w drodze powiadomienia właściwego organu administracji państwowej

W stosunku do kościelnych osób prawnych tworzonych po wejściu w życie indywidualnych ustaw wyznaniowych przewidziany został obowiązek powiadomienia właściwego organu administracji państwowej o fakcie powstania takiego podmiotu. Choć sama możliwość powoływania kościelnych osób prawnych należy do zakresu autonomii kościołów i innych związków wyznaniowych, to wywołanie skutku w postaci nabycia przez te jednostki organizacyjne osobowości prawnej w prawie powszechnym wymaga powiadomienia organu administracji państwowej o fakcie utworzenia takiego podmiotu na podstawie prawa wewnętrznego^[35]. Dowodem uzyskania osobowości prawnej przez konkretną kościelną jednostkę organizacyjną jest odpis powiadomienia łącznie z umieszczonym na nim potwierdzeniem odbioru^[36].

Należy uznać, że powiadomienie, o którym mowa na przykład w art. 13 ust. 1 u.s.p.k.k. ma charakter konstytutywny. Powiadomienie właściwego organu wywołuje skutek w postaci nabycia praw i obowiązków właściwych osobom prawnym w prawie powszechnym. Powyższe nie przekreśla faktu uprzedniego utworzenia kościelnej osoby prawnej na podstawie prawa kościelnego. Powstała kościelna osoba prawna przed powiadomieniem organów administracji państwowej funkcjonuje jednak wyłącznie na podstawie prawa wewnętrznego^[37]. Przeciwna interpretacja – o deklaratoryjnym charakterze powiadomienia^[38] – rodziłaby szereg negatywnych skutków obniżających pewność obrotu prawnego. Bez potwierdzenia nabycia osobowości prawnej w prawie powszechnym przez właściwy organ administracji państwowej byłoby utrudnione, o ile nie niemożliwe, przeprowadzenie dowodu dotyczącego uprawnienia podmiotu kościelnego do skutecznego uczestniczenia w obrocie unormowanym prawem państwowym. Trzeba przy tym przyjąć, że mogłoby dochodzić do sytuacji, w których kościelna osoba prawna nie składałaby powiadomienia niezwłocznie. Okres pomiędzy powstaniem kościelnej osoby prawnej a powiadomieniem właściwego organu administracji państwowej byłby w obrocie prawnym czy gospodarczym czasem niepewności co do osobowości prawnej kontrahenta, a przez to możliwości uczestniczenia w obrocie regulowanym prawem powszechnym. W skrajnych sytuacjach władza kościelna miałaby możliwość „dostosowania” momentu powstania kościelnej osoby prawnej do okoliczności sporu prawnego.

W praktyce powiadomienia dokonują także osoby do tego nieumocowane, co rodzi pytanie o skuteczność jego dokonania oraz o pewność obrotu (np. wówczas, gdy o utworzeniu parafii zawiadamia jej proboszcz a nie biskup diecezjalny)^[39]. Reprezentant kościelnej osoby prawnej, która jest podmiotem zawiadomienia, nie może aktualnie dokonać powiadomienia, bowiem ta kościelna osoba prawna nie ma jeszcze osobowości prawnej w prawie powszechnym^[40].

Przyjęcie koncepcji deklaratoryjnego charakteru powiadomienia sprawiłoby, że powiadomienia mógłby dokonywać reprezentant nowoutworzonej kościelnej osoby prawnej, bowiem od chwili jej powstania w prawie wewnętrznym miałaby ona także osobowość prawną w prawie powszechnym. Takie rozwiązanie rodziłoby jednak niebezpieczeństwo powiadamiania o utworzeniu kościelnych osób prawnych, które w rzeczywistości nie powstały w prawie wewnętrznym, przez ich samozwańczych reprezentantów, w celu uzyskania potwierdzenia osobowości prawnej w prawie powszechnym. Ponadto przyjęcie, że powiadomienie organu administracji państwowej ma charakter deklaratoryjny jest sprzeczne ze sformułowaniem art. 33 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.)^[41] oraz art. 13 ust. 1 u.s.p.k.k. Ten pierwszy stanowi, że jednostki organizacyjne mają osobowość prawną, o ile przepisy szczególne im ją przyznają. Koncepcja deklaratoryjnego charakteru powiadomienia powinna zatem zakładać, że to art. 13 ust. 1 u.s.p.k.k. przyznaje osobowość prawną kościelnym osobom prawnym od momentu ich utworzenia na podstawie prawa wewnętrznego wspólnoty wyznaniowej. W rzeczywistości zwolennicy tej koncepcji uznają za przepis szczególny art. 4 ust. 2 Konkordatu. Henryk Misztal wskazuje przy tym na brzmienie art. 13 ust. 1 u.s.p.k.k. in fine, gdzie stwierdza się, że przedmiotowy przepis obowiązuje tylko wtedy, gdy ratyfikowane umowy nie stanowią inaczej^[42]. Natomiast Gabriel Radecki dostrzega pierwszeństwo ratyfikowanej umowy międzynarodowej przed regulacją ustawową zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji RP^[43]. Należy jednak przyjąć, że z art. 4 ust. 2 Konkordatu wynika generalna gwarancja uznania osobowości prawnej kościelnych jednostek organizacyjnych, które osobowość prawną uzyskały w prawie kanonicznym, a zatem przepis ten rozszerza możliwość uzyskania osobowości prawnej w trybie powiadomienia na wszystkie instytucje kościelne terytorialne i personalne, nie wymieniając jednak poszczególnych instytucji kościelnych, które posiadają osobowość prawną ani nie wskazując momentu jej uzyskania. Ponadto przepis ten w zdaniu drugim potwierdza, że: „władza kościelna dokonuje stosownego powiadomienia kompetentnych organów państwowych”. Za jedyny przepis szczególny relewantny dla nabycia osobowości prawnej przez kościelne jednostki organizacyjne w omawianym trybie należy uznać art. 13 ust. 1 u.s.p.k.k. Wskazuje on na moment nabycia osobowości prawnej przez kościelne jednostki organizacyjne wraz z chwilą powiadomienia właściwego organu administracji państwowej o ich utworzeniu przez władzę kościelną poprzez użycie formy czasownikowej „nabywają”^[44].

Należy także zauważyć, że koncepcja deklaratoryjnego charakteru powiadomienia stanowi gwarancję poszanowania autonomii kościoła, co może mieć istotne znaczenie w relacji kościoła z państwem nierespektującym wolności religijnej. W modelu relacji państwo-kościół, zwanym separacją skoordynowaną, kwestia zabezpieczenia możliwości swobodnego funkcjonowania wspólnot religijnych uzupełniana jest zasadą współdziałania kościoła i państwa dla dobra człowieka oraz dobra wspólnego. Stąd też w polskich warunkach ustrojowych argumenty przemawiające za uznaniem konstytutywnego charakteru powiadomienia służą także stronie kościelnej, zwiększając zaufanie do kościelnych jednostek organizacyjnych jako kontrahentów oraz zapewniając pewność obrotu prawnego.

Organem, do którego adresowane jest powiadomienie, jest minister właściwy do spraw wyznań religijnych^[45] lub wojewoda (art. 13 ust. 2 u.s.p.k.k.). Ministra zawiadamia się, gdy powiadomienie dotyczy następujących osób prawnych: metropolii, archidiecezji, diecezji, administratur apostolskich, Caritas Polska, Caritas diecezji, Ordynariatu Polowego, instytutów życia konsekrowanego (instytutów zakonnych i instytutów świeckich) oraz stowarzyszeń życia apostolskiego, prowincji zakonów, kościelnych instytutów naukowych i dydaktyczno-naukowych kanonicznie erygowanych. Jak wskazuje jednak B. Rakoczy w wypadku kościelnych osób prawnych powoływanych bezpośrednio przez Stolicę Apostolską (na przykład diecezji) powiadomienia powinna dokonać Stolica Apostolska na podstawie przepisów Konkordatu a nie ustawy wyznaniowej^[46]. W wypadku innych kościelnych osób prawnych powiadomienie kieruje się do wojewody właściwego miejscowo ze względu na siedzibę osoby prawnej.

Powiadomienie powinno zawierać wskazanie nazwy kościelnej osoby prawnej, określenie jej siedziby, a także określenie granic terenu jej działania - w odniesieniu do osób o zasięgu terytorialnym (art. 13 ust. 3 u.s.p.k.k.). O zmianach nazwy, siedziby lub granic kościelnej osoby prawnej, a także o połączeniu, podziale i zniesieniu kościelnej osoby prawnej właściwa władza kościelna powiadamia niezwłocznie właściwy organ administracji państwowej (art. 13 ust. 4 u.s.p.k.k.). W tym ostatnim wypadku, czyli zniesienia kościelnej osoby prawnej, powiadomienie wywołuje skutek w postaci ustania osobowości prawnej danego podmiotu w prawie powszechnym. Powiadomienia należy dokonać niezwłocznie, bowiem z jednej strony leży to, co do zasady, w interesie kościelnej osoby prawnej, zaś z drugiej strony – ze względu na wyżej opisane komplikacje, jakie powoduje brak powiadomienia – pozwala to na zachowanie pewności obrotu. W wypadku chęci utworzenia jednostki organizacyjnej zakonu, który istnieje za granicą, a dotąd nie działał w Polsce, wymagane są, uprzednie wobec powiadomienia właściwego organu administracji państwowej, konsultacje między Sekretariatem Konferencji Episkopatu Polski a ministrem właściwym do spraw wyznań religijnych (art. 13 ust. 6 u.s.p.k.k.).

Tryb uzyskania osobowości prawnej w drodze powiadomienia przewiduje dwanaście z piętnastu indywidualnych ustaw wyznaniowych. Brak tego trybu jedynie w przedwojennych aktach prawnych.

W trybie powiadomienia uzyskują osobowość prawną następujące, niekatolickie, kościelne jednostki organizacyjne: diecezje prawosławne, Prawosławny Ordynariat Wojska Polskiego, parafie, klasztory, prawosławne seminaria duchowne, szkoły ikonografii lub śpiewu cerkiewnego, Prawosławny Metropolitalny Ośrodek Miłosierdzia, prawosławne diecezjalne ośrodki miłosierdzia, Bractwo Młodzieży Prawosławnej, bractwa cerkiewne^[47]; diecezje, parafie i diakonaty Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego^[48]; parafie ewangelicko-reformowane^[49]; diecezje Kościoła adwentystycznego^[50]; okręgi Kościoła Chrześcijan Baptystów, zbory Kościoła, seminaria i szkoły teologiczne Kościoła^[51]; parafie metodystyczne^[52]; diecezje, parafie, seminaria duchowne oraz zakony Kościoła Polskokatolickiego^[53]; gminy żydowskie^[54]; kustodie, parafie, klasztory sióstr mariawitek^[55]; diecezje Kościoła Starokatolickiego Mariawitów, parafie, zgromadzenia zakonne, seminaria duchowne^[56]; okręgi Kościoła Zielonoświątkowego, zbory, seminaria i szkoły teologiczne, duszpasterstwa, misje, wydawnictwa, kościelne studia radiowe i telewizyjne, ośrodki kościelne^[57].

4. Nabycie osobowości prawnej w drodze wydania rozporządzenia przez ministra właściwego do spraw wyznań religijnych

Uzyskanie osobowości prawnej przez kościelną jednostkę organizacyjną w drodze wydania rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji jest możliwe na podstawie przepisów zawartych w dwunastu indywidualnych ustawach wyznaniowych uchwalanych od 1989 r.^[58] Jednostkami organizacyjnymi Kościoła katolickiego, których dotyczy omawiany tryb są te, które powstały na mocy przepisów prawa kanonicznego, lecz nie są wymienione wprost ani rodzajowo w u.s.p.k.k.^[59]

Rozporządzenie ministra zostaje opublikowane w Dzienniku Ustaw i stanowi dowód nabycia osobowości prawnej. W praktyce obrotu rozporządzenie zastępuje wpis do Krajowego Rejestru Sądowego (dalej: KRS), dlatego kościelna osoba prawna zobowiązana jest do przedstawienia rozporządzenia w tych sytuacjach, w których na przykład stowarzyszenia posługują się numerem KRS. Ze względu na brak powszechnej wiedzy wśród np. urzędników czy pracowników banków o przedmiotowym trybie nabycia osobowości prawnej, dokonywanie określonych czynności (np. otworzenie rachunku bankowego kościelnej jednostki organizacyjnej) napotyka częstokroć na istotne, choć usuwalne, przeszkody. Problemem może być także wykazanie należytej reprezentacji kościelnej jednostki organizacyjnej, która nie może posługiwać się odpisem z KRS-u, lecz prawidłowość reprezentacji wykazuje na podstawie statutu.

W piątym rozdziale u.s.p.k.k. ustawodawca wyróżnił trzy formy organizacyjne, w ramach których realizuje się swoboda zrzeszania w celu realizacji zadań wynikających z misji Kościoła – organizacje kościelne (art. 34 u.s.p.k.k.)^[60], organizacje katolickie (art. 35 u.s.p.k.k.)^[61] oraz stowarzyszenia katolików (art. 37 u.s.p.k.k.)^[62].

W prawie kanonicznym wyróżnia się jedynie publiczne i prywatne stowarzyszenia wiernych. Na podstawie zawartej między sobą prywatnej umowy, wierni mogą zakładać stowarzyszenia dla osiągnięcia takich celów jak: ożywianie doskonalszego życia, rozwój publicznego kultu lub popieranie chrześcijańskiej doktryny, podejmowanie dzieł apostolatu (ewangelizacji), wykonywanie dzieł pobożności lub miłości albo zmierzających do ożywienia duchem chrześcijańskim porządku doczesnego (kan. 299 § 1 w zw. z kan. 298 § 1 CIC). Należy przy tym zachować normę kan. 301 § 1 CIC, która stanowi, że: „[j]edynie kompetentna władza kościelna może erygować stowarzyszenia wiernych, które zamierzają przekazywać doktrynę chrześcijańską w imieniu Kościoła albo też rozwijać kult publiczny, bądź też przedsiębrać inne cele, których realizacja ze swej natury zastrzeżona jest władzy kościelnej”. Stowarzyszenia publiczne to stowarzyszenia wiernych erygowane przez kompetentną władzę kościelną (kan. 301 § 3 CIC). Zgodnie z kan. 312 § 1 CIC: „[w]ładzą kompetentną do erygowania stowarzyszeń publicznych jest: 1° dla stowarzyszeń powszechnych oraz międzynarodowych – Stolica Święta; 2° dla stowarzyszeń krajowych, które mianowicie na mocy samej erekcji są przeznaczone do wykonywania działalności w całym kraju – Konferencja Episkopatu na swoim terytorium; 3° dla stowarzyszeń diecezjalnych, z wyjątkiem jednak stowarzyszeń, których prawo erygowania zostało innym zarezerwowane na podstawie apostolskiego przywileju – biskup diecezjalny, każdy na swoim terenie, ale nie administrator diecezjalny”.

Organizacje kościelne, zgodnie z art. 34 ust. 1 u.s.p.k.k., to organizacje zrzeszające osoby należące do Kościoła, które to organizacje są erygowane przez biskupa diecezjalnego lub w ramach statutów zakonnych przez wyższego przełożonego zakonnego, a w odniesieniu do organizacji o zasięgu ponaddiecezjalnym przez Konferencję Episkopatu Polski, lub zostały założone przez wiernych z udziałem proboszcza, rektora kościoła lub przełożonego zakonnego za zezwoleniem władzy kościelnej, o której mowa powyżej^[63]. Organizacje kościelne mają na celu w szczególności działalność na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego i nauki katolickiej (art. 34 ust. 2 u.s.p.k.k.). Powyższe wyliczenie jest jedynie przykładowe, a zatem można przyjąć, że organizacje kościelne mogą realizować wszystkie cele określone prawem wewnętrznym związku konfesyjnego, którego są częścią^[64]. Nad zgodnością działania organizacji kościelnych z ich celami religijnymi i moralnymi czuwa władza kościelna (art. 34 ust. 4 u.s.p.k.k.), która w wypadku odstąpienia przez organizację od realizacji właściwych jej celów może podjąć środki dyscyplinujące, ze zniesieniem organizacji włącznie^[65]. Organizacje kościelne działają w ramach tych kościelnych osób prawnych, w których zostały powołane. O erygowaniu organizacji o zasięgu ponaddiecezjalnym Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski powiadamia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Organizacje kościelne erygowane przez biskupa diecezjalnego lub w ramach statutów zakonnych przez wyższego przełożonego zakonnego, a w odniesieniu do organizacji o zasięgu ponaddiecezjalnym - przez Konferencję Episkopatu Polski mogą nabyć osobowość prawną w trybie art. 10 u.s.p.k.k. (art. 34 ust. 3 u.s.p.k.k.). Oznacza to, że samo erygowanie organizacji kościelnej czy powiadomienie o tym fakcie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji nie oznacza nabycia osobowości prawnej w prawie powszechnym, zaś właściwym sposobem uzyskania osobowości prawnej dla organizacji opisanych w art. 34 ust. 1 pkt 1 u.s.p.k.k. jest tryb z art. 10 u.s.p.k.k. Do organizacji kościelnych nie stosuje się ustawy Prawo o stowarzyszeniach (dalej: u.p.s)^[66]. Przepisy tejże ustawy stosuje się do organizacji kościelnych jedynie w zakresie organizowania zebrań na drogach i placach publicznych oraz w pomieszczeniach użyteczności publicznej (art. 34 ust. 5 u.s.p.k.k.).

Kościoły i związki wyznaniowe inne niż te, których sytuacja prawna uregulowana jest w indywidualnej ustawie, także mogą zakładać organizacje kościelne. W sześciu indywidualnych ustawach wyznaniowych zawarto nie przywileje, lecz gwarancje możliwości tworzenia organizacji kościelnych dla wspólnot religijnych, których ustawy te dotyczą. Zgodnie z art. 19 ust. 2 pkt 14 u.g.w.s.w. kościoły i inne związki wyznaniowe, wypełniając funkcje religijne, mogą tworzyć organizacje mające na celu działalność na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego oraz przeciwdziałania patologiom społecznym i ich skutkom. Trzeba jednak zauważyć, że u.g.w.s.w. nie przewiduje możliwości uzyskania osobowości prawnej przez organizacje utworzone w wyżej wskazanych trybie^[67].

Jak wskazuje Zdzisław Zarzycki na dzień 1 października 2013 r. osobowość prawną w omawianym trybie uzyskało 196 organizacji kościelnych, z czego: 174 to organizacje Kościoła katolickiego, 7 organizacji utworzono w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym, 6 w Kościele Chrześcijan Baptystów, 4 w Kościele Ewangelicko-Augsburskim, 3 w Kościele Adwentystów Dnia Siódmego, 2 w Kościele Ewangelicko-Reformowanym^[68].

5. Nabycie osobowości prawnej w drodze rejestracji sądowej w Krajowym Rejestrze Sądowym

Osobowość prawną nabywają poprzez wpis do KRS-u organizacje katolickie i analogiczne organizacje innych wspólnot wyznaniowych, dla których takie rozwiązanie przewiduje indywidualna ustawa wyznaniowa, a także organizacje świeckie zakładane dla realizacji celów religijnych oraz fundacje kościelne.

A. Stowarzyszenia wyznaniowe

Funkcjonowanie stowarzyszeń wyznaniowych przewiduje siedem indywidualnych ustaw wyznaniowych. Do stowarzyszeń wyznaniowych, które mogą uzyskać osobowość prawną poprzez wpis do KRS-u zaliczają się: organizacje katolickie (art. 35 u.s.p.k.k.), bractwa prawosławne (art. 31 u.s.p.p.a.k.p.), organizacje ewangelickie (art. 24 u.s.p.k.e.-a.), organizacje adwentystyczne (art. 19 u.s.p.k.a.d.s.), organizacje baptystyczne (art. 21 u.s.p.k.ch.b.), organizacje wyznaniowe żydowskie (art. 17 u.s.p.g.w.ż.) oraz organizacje zielonoświątkowe (art. 20 u.s.p.k.z.)^[69].

Wolność zrzeszania się została potwierdzona w art. 58 ust. 1 Konstytucji RP^[70]. Wolność ta jest nie tylko prawem podmiotowym, ale ze względu na art. 12 pomieszczony w I rozdziale Konstytucji RP, także zasadą ustrojową^[71]. Wolność zrzeszania się jest pierwotna wobec zasady ustrojowej, stąd art. 12 Konstytucji RP jawi się jako zagwarantowanie działań władz państwowych na rzecz zapewnienia, czy nawet sprzyjania, realizacji wolności uznanej przez ustrojodawcę expressis verbis w art. 58.

Do zakresu przedmiotowego art. 58 Konstytucji RP nie należą kościoły i inne związki wyznaniowe (ze względu na szczególną ochronę gwarantowaną w art. 25 i 53 Konstytucji RP), lecz wliczają się do niego organizacje religijne czy stowarzyszenia powoływane z inspiracji wyznaniowej, które nie zmierzają do realizacji wolności religijnej sensu stricto (na przykład oddawania czci bóstwu poprzez sprawowanie kultu)^[72]. Uprawnienie wiernych do zrzeszania się zgodnie z prawem kanonicznym i w celach określonych w tym prawie zostało zagwarantowane w art. 19 Konkordatu. Zdanie drugie tegoż przepisu stanowi, że jeśli te zrzeszenia poprzez swą działalność wkraczają w sferę uregulowaną w prawie polskim, podlegają także temu prawu.

Zgodnie z art. 58 ust. 2 Konstytucji RP zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. O odmowie rejestracji lub zakazie działania takiego zrzeszenia orzeka sąd. Ponadto, art. 58 ust. 3 stanowi, że ustawa określa rodzaje zrzeszeń podlegających sądowej rejestracji, tryb tej rejestracji oraz formy nadzoru nad tymi zrzeszeniami. Jak wskazuje Monika Florczak-Wątor, z wyprowadzonej z treści art. 58 zasady sądowego nadzoru nad zrzeszeniami, który dokonuje się w formie procedury rejestracyjnej (obligatoryjnej jedynie dla niektórych ustawowo wskazanych zrzeszeń) wynika, że ustawodawca nie może zakazać tworzenia zrzeszeń poza rejestrem sądowym; zaś inne formy nadzoru, tryb sądowej rejestracji, a także oznaczenie zrzeszeń jej podlegających określa ustawodawca na podstawie art. 58 ust. 3 Konstytucji RP^[73]. Z drugiej strony władze państwowe, zarówno poprzez uchwalane prawo, jak i realizowaną politykę, mają obowiązek tworzenia warunków sprzyjających korzystaniu z wolności zrzeszania się, czemu służy na przykład skonstruowanie procedur sprawnej rejestracji zrzeszeń oraz umożliwienie owym zrzeszeniom nabycia osobowości prawnej^[74].

Stowarzyszenia wyznaniowe powstają za aprobatą właściwych władz kościelnych, która wyznacza im kapelana, asystenta kościelnego albo opiekuna kościelnego (z wyłączeniem Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich). Organizacje te działają w łączności z władzami kościoła. Łączność ta ma charakter prawny i realizowana jest na podstawie prawa wewnętrznego wspólnoty wyznaniowej^[75]. W wypadku organizacji ewangelickich, adwentystycznych oraz żydowskich wymagana jest szczególna forma aprobaty, a mianowicie uchwała odpowiednio: Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Zarządu Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej, Zarządu Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej lub zarządu gminy wyznaniowej żydowskiej^[76]. Przepisy indywidualnych ustaw wyznaniowych nie określają expressis verbis do kogo należy inicjatywa zakładania stowarzyszeń wyznaniowych. Należy przyjąć, że mogą one powstawać z impulsu nadanego przez jednostki, jak i władze kościelne^[77]. Wyjątkiem są organizacje adwentystyczne, których tworzenie zarezerwowane jest dla władz Kościoła, co zostało jasno wyrażone w art. 19 u.s.p.k.a.d.s. in principio: „Kościół ma prawo tworzenia organizacji”. Katolickie stowarzyszenia wiernych tworzone przez zwierzchnią władzę kościelną nazywa się w doktrynie stowarzyszeniami publicznymi. Natomiast te tworzone przez wiernych zwykło się określać stowarzyszeniami prywatnymi^[78].

Cele, dla realizacji których może powstać stowarzyszenie wyznaniowe, są wymienione w ustawach wyznaniowych. Są one zbieżne z zakresem działalności i nauczaniem związku wyznaniowego, w łączności z którym działa organizacja, w obszarze społeczno-kulturalnym, oświatowo-wychowawczym czy charytatywno-opiekuńczym. Określone ustawowo cele organizacji katolickich i bractw prawosławnych obejmują także: zwalczanie patologii społecznych i ich skutków (art. 31 ust. 2 u.s.p.p.a.k.p.), krzewienie trzeźwości, przeciwdziałanie alkoholizmowi i narkomanii oraz udzielanie pomocy rodzinom osób uzależnionych (art. 36 u.s.p.k.k.). Organizacje wyznaniowe żydowskie mogą także prowadzić działalność „w zakresie zachowania dziedzictwa tradycji i kultury Żydów w Polsce oraz upowszechniania wiedzy o historii i zasadach religii mojżeszowej” (art. 17 ust. 1 u.s.p.g.w.ż.). Nieco odmiennie sformułowane zostały cele działalności organizacji adwentystycznych. Mogą one prowadzić „działalność o charakterze religijnym, humanitarnym, charytatywnym, misyjnym, oświatowo-wychowawczym, i kulturowym oraz na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego, nauki adwentystycznej, kształtowania religijno-etycznych postaw u dzieci i młodzieży, przeciwdziałania patologiom społecznym i ich skutkom” (art. 19 ust. 1 u.s.p.k.a.d.s.)^[79].

Zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt. 2–3 u.p.s. przepisom ustawy nie podlegają kościoły i inne związki wyznaniowe oraz ich osoby prawne, a także organizacje religijne działające w obrębie tych kościołów i związków wyznaniowych, których sytuacja prawna jest uregulowana ustawami o stosunku państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych. Do tego rodzaju organizacji zaliczają się organizacje kościelne i organizacje wyznaniowe^[80]. Jednak ust. 2 powołanego artykułu stwierdza, że do organizacji, o których mowa w punkcie 3, w sprawach nieuregulowanych odrębnie stosuje się przepisy u.p.s. Natomiast sprawami uregulowanymi odrębnie w indywidualnych ustawach wyznaniowych są: cofnięcie aprobaty kościelnej, rozwiązanie stowarzyszenia i przeznaczenie majątku po zlikwidowanym stowarzyszeniu.

Władze kościelne mogą cofnąć aprobatę na utworzenie organizacji. Poza dwoma wyjątkami uprawnienie to ma charakter prawa samoistnego. W wypadku organizacji ewangelickich i organizacji żydowskich cofnięcie aprobaty dokonuje się z równoczesnym wystąpieniem do sądu z wnioskiem o rozwiązanie stowarzyszenia. W żadnej ze wspólnot religijnych cofnięcie aprobaty nie powoduje automatycznego rozwiązania stowarzyszenia ani nie prowadzi do utraty jego osobowości prawnej (jeśli organizacja wcześniej ją posiadała)^[81]. Cofnięcie aprobaty odnosi ten skutek, że organizacja przestaje być stowarzyszeniem wyznaniowym, a zatem nie może już posługiwać się epitetem określającym jej konfesyjny charakter, a do jej działalności stosuje się przepisy u.p.s. bez wyjątków określonych w ustawach wyznaniowych^[82]. Stowarzyszenie wyznaniowe, któremu cofnięto aprobatę będzie nadal działać legalnie i na podstawie dotychczasowego statutu tak długo, aż nie zostanie formalnie rozwiązane. Ponadto, nie ma obecnie przepisów proceduralnych pozwalających władzy kościelnej na wystąpienie do sądu rejestrowego z wnioskiem o zmianę nazwy organizacji, której cofnięto aprobatę^[83].

Rozwiązanie stowarzyszenia może nastąpić na podstawie uchwały własnej stowarzyszenia albo na podstawie decyzji sądu^[84]. Zgodnie z art. 29 ust. 1 pkt 3 u.p.s. na wniosek organu nadzorującego lub prokuratora sąd może rozwiązać stowarzyszenie, jeżeli jego działalność wykazuje rażące lub uporczywe naruszanie prawa albo postanowień statutu i nie ma warunków do przywrócenia działalności zgodnej z prawem lub statutem^[85]. Rozwiązanie stowarzyszenia na podstawie art. 29 ust. 3 u.p.s. nie oznacza zakazu jego istnienia, lecz prowadzi do jego likwidacji w sposób określony prawem^[86]. Ponadto Sąd Najwyższy (dalej: SN) wskazał, że: „uporczywe i rażące naruszanie własności innej osoby przez bezprawne posługiwanie się jej adresem, ignorowanie wezwań do zmiany tego stanu rzeczy kierowanych przez właściciela nieruchomości oraz organ nadzorujący, a także lekceważenie orzeczenia Sądu nakładającego zakaz posługiwania się tym adresem (…) uzasadnia uwzględnienie wniosku o rozwiązanie stowarzyszenia”^[87]. Opisana wyżej sytuacja może mieć miejsce także po cofnięciu aprobaty przez władzę kościelną dla stowarzyszenia wyznaniowego. Szczególnie wtedy, gdy cofnięcie aprobaty wynika ze sporu (albo staje się jego źródłem) pomiędzy władzami organizacji wyznaniowej a władzami kościelnymi. Prawdopodobieństwo wystąpienia tego rodzaju przypadków w funkcjonowaniu stowarzyszeń wyznaniowych niejako potwierdził Sąd Najwyższy w cytowanym wyżej postanowieniu, stwierdzając: „[s]zczególnie jaskrawo uwidacznia się naruszenie prawa własności w taki sposób wówczas, gdy naruszyciel prowadzi działalność odmienną od tej, jaką prowadzi osoba, której prawo naruszono (np. organizacja popierająca przerywanie ciąży posługuje się adresem, pod którym znajduje się budynek stanowiący własność kościoła katolickiego)”^[88].

Wniosek może zostać złożony po wcześniejszym wystąpieniu o opinię odpowiedniej władzy kościelnej. Wystąpienie do sądu z wnioskiem o rozwiązanie bractwa prawosławnego wymaga uzgodnienia z biskupem diecezjalnym (art. 31 ust. 3 pkt 2 u.s.p.p.a.k.p.). Natomiast w wypadku organizacji katolickich wystąpienie do sądu z wnioskiem o rozwiązanie stowarzyszenia wymaga wcześniejszego uzgodnienia wspólnego stanowiska w Komisji Wspólnej Rządu RP i Konferencji Episkopatu Polski (art. 35 ust. 3 pkt 2 u.s.p.k.k.). Nie wystarczy zatem wyrażenie opinii przez stronę kościelną na forum Komisji Wspólnej ani też samo prowadzenie uzgodnień bez skutku w postaci osiągnięcia konsensusu. W praktyce zatem brak przedmiotowego uzgodnienia może uniemożliwić rozwiązanie organizacji katolickiej^[89].

Ostatnie z wyłączeń stosowania przepisów u.p.s. dotyczy zasad postępowania z majątkiem zlikwidowanego stowarzyszenia. W przypadku likwidacji organizacji katolickiej do spraw tyczących się jej majątku stosuje się odpowiednio przepisy o majątku zlikwidowanych kościelnych osób prawnych, chyba że statut stanowi inaczej. Zgodnie z art. 59 u.s.p.k.k. majątek zlikwidowanej kościelnej osoby prawnej przechodzi na kościelną osobę prawną hierarchicznie nadrzędną, a jeśli takiej nie ma lub nie działa ona w Polsce – na Konferencję Episkopatu Polski albo Konferencję Wyższych Przełożonych Zakonnych (męskich bądź żeńskich)^[90].

W przypadku likwidacji bractwa prawosławnego do jego majątku stosuje się odpowiednio przepisy o majątku zlikwidowanych kościelnych osób prawnych, chyba że statut bractwa stanowi inaczej. Zgodnie z art. 44 u.s.p.p.a.k.p. majątek zlikwidowanej kościelnej osoby prawnej przechodzi na kościelną osobę prawną hierarchicznie nadrzędną, a jeśli taka osoba nie istnieje – na Kościół jako całość.

W przypadku likwidacji organizacji ewangelickiej jej majątek przechodzi na własność Kościoła jako całości.

W przypadku likwidacji organizacji adwentystycznej do spraw tyczących się jej majątku stosuje się odpowiednie przepisy o majątku zlikwidowanych kościelnych osób prawnych, chyba że jej statut stanowi inaczej. Zgodnie z art. 32 u.s.p.k.a.d.s. majątek zlikwidowanej kościelnej osoby prawnej przechodzi na Kościół jako całość.

W przypadku likwidacji organizacji baptystycznej, a także organizacji zielonoświątkowej do spraw związanych z ich majątkami stosuje się odpowiednio przepisy Prawa Wewnętrznego Kościoła.

W przypadku likwidacji organizacji wyznaniowej żydowskiej jej majątek przechodzi na własność Związku Gmin lub właściwej gminy żydowskiej.

B. Organizacje świeckie zakładane dla realizacji celów religijnych

Zgodnie z art. 2 pkt 11 u.g.w.s.w., korzystając z wolności sumienia i wyznania, obywatele mogą w szczególności zrzeszać się w organizacjach świeckich w celu realizacji zadań wynikających z wyznawanej religii bądź przekonań w sprawach religii.

W przypadku Kościoła katolickiego prawo zakładania stowarzyszeń katolickich zostało zagwarantowane w art. 37 u.s.p.k.k. Przepis ten stanowi, że organizacje inne niż kościelne i katolickie zrzeszające katolików realizują ideały chrześcijańskie według własnych programów, działając wyłącznie na podstawie przepisów prawa powszechnie obowiązującego oraz własnych statutów^[91]. Stowarzyszenia katolickie uzyskują osobowość prawną z chwilą rejestracji w KRS-ie, a do ich działalności stosuje się przepisy u.p.s.^[92] Jak wskazuje B. Rakoczy specyfika stowarzyszenia katolickiego polega na jego składzie osobowym i celach, które nie mogą być sprzeczne z doktryną Kościoła katolickiego. Ponadto wyodrębnienie stowarzyszeń katolickich miało na celu podkreślenie woli ustawodawcy, który zapewnił katolikom możliwość realizacji wolności zrzeszania się także poza organizacjami kościelnymi i katolickimi^[93].

Zaś w art. 29 u.s.p.p.a.k.p. ustawodawca wskazał, że swoboda zrzeszania się osób należących do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, w celu realizacji zadań wynikających z misji tegoż Kościoła, dokonuje się w ramach Bractwa Młodzieży Prawosławnej, bractw cerkiewnych, organizacji kościelnych oraz bractw prawosławnych.

Do funkcjonowania organizacji świeckich stosuje się przepisy u.p.s. Organizacje te działają na podstawie przepisów prawa powszechnie obowiązującego oraz własnych statutów^[94]. Jeśli organizacja zostanie zarejestrowana w KRS-ie, to z chwilą rejestracji uzyska osobowość prawną. Organizacje świeckie z chwilą nabycia osobowości prawnej uzyskują także status organizacji non profit^[95]. Dla realizacji celów statutowych o charakterze religijnym możliwe jest prowadzenie działalności gospodarczej, a także pobieranie składek członkowskich, prowadzenie zbiórek, otrzymywanie darowizn, spadków i zapisów itd^[96].

Nadzór nad działalnością organizacji świeckich sprawuje właściwy starosta powiatowy (art. 8 ust. 5 pkt 2 u.p.s.). W miastach na prawach powiatu funkcję tę pełni prezydent miasta^[97]. Organ nadzorujący sprawuje nadzór nad działalnością stowarzyszeń wyłącznie w zakresie zgodności ich działania z przepisami prawa i postanowieniami statutu. Organ ten ma prawo w wyznaczonym terminie żądać (obligatoryjnie uzasadniając swe żądania) dostarczenia przez zarząd stowarzyszenia odpisów uchwał walnego zebrania członków (zebrania delegatów), a także niezbędnych wyjaśnień od władz stowarzyszenia (art. 25 u.p.s.). W przypadku niezastosowania się stowarzyszenia do powyższych żądań sąd, na wniosek organu nadzorującego, może nałożyć grzywnę w wysokości jednorazowo nieprzekraczającej 5 000 zł. Od grzywny można zwolnić, jeżeli po jej wymierzeniu stowarzyszenie niezwłocznie zastosuje się do żądań organu nadzorującego. Stowarzyszenie, w terminie 7 dni, może wystąpić do sądu o zwolnienie od grzywny (art. 26 u.p.s.). W razie stwierdzenia, że działalność stowarzyszenia jest niezgodna z prawem lub narusza postanowienia statutu w sprawach, o których mowa w art. 10 ust. 1, art. 10a ust. 1 i 3 i art. 10b, organ nadzorujący, w zależności od rodzaju i stopnia stwierdzonych nieprawidłowości, może wystąpić o ich usunięcie w określonym terminie, udzielić ostrzeżenia władzom stowarzyszenia lub wystąpić do sądu na podstawie art. 29 (art. 28 u.p.s.).

C. Fundacje kościelne

W dziesięciu indywidualnych ustawach wyznaniowych określono expressis verbis uprawnienie kościelnych osób prawnych do zakładania fundacji^[98]. W art. 31 u.s.p.k.a.d.s. prawo to zapewniono Kościołowi jako całości, a nie poszczególnym kościelnym osobom prawnym. Artykuł 32 ust. 1 u.s.p.k.e.-m. stanowi zaś, że do fundacji kościelnych stosuje się ogólnie obowiązujące przepisy o fundacjach, z przewidzianymi w ustawie wyznaniowej zastrzeżeniami (nieco innymi od zastrzeżeń formułowanych w innych ustawach wyznaniowych, o czym niżej). W przypadku Kościoła katolickiego prawo zakładania fundacji kościelnych zostało zagwarantowane zarówno ustawowo, jak również w art. 26 Konkordatu. Ponadto, zgodnie z przepisem konkordatowym, do tego rodzaju fundacji stosuje się prawo polskie. Kościelne osoby prawne pozostałych związków wyznaniowych mogą tworzyć fundacje na podstawie art. 2 ustawy o fundacjach^[99]. Tego rodzaju fundacje funkcjonują na zwykłych zasadach.

Prawo kanoniczne rozróżnia dwa rodzaje pobożnych fundacji – pobożne fundacje autonomiczne oraz nieautonomiczne. Pierwsze z nich to zespoły rzeczy przeznaczone na cele związane z dziełami pobożności, apostolatu lub miłości czy to duchowej, czy materialnej i erygowane przez kompetentną władzę kościelną jako osoba prawna. Natomiast drugie z wyżej wymienionych to dobra doczesne przekazane w jakikolwiek sposób jakiejś publicznej osobie prawnej z obowiązkiem długotrwałym, określonym przez prawo partykularne, odprawiania Mszy świętych z rocznych dochodów albo sprawowania innych funkcji liturgicznych, albo osiągnięcia w inny jeszcze sposób celów odnoszących się do dzieł pobożności, apostolatu lub miłości czy to duchowej, czy materialnej^[100].

W związku z posługiwaniem się w prawie kanonicznym odmiennymi pojęciami niż czyni to u.s.p.k.k., w doktrynie próbowano rozstrzygnąć, czy fundacje kościelne są tożsame z pobożnymi fundacjami. Henryk Cioch wskazywał, że pobożne fundacje nieautonomiczne i niesamodzielne fundacje kościelne to pojęcia, które ze względu na tożsamość mogą być używane zamiennie. Do tego rodzaju fundacji nie odnoszą się przepisy u.f. i k.c.^[101] Oba rodzaje pobożnej fundacji wyszczególnione w prawie kanonicznym stanowią w świetle prawa powszechnie obowiązującego pozbawione osobowości prawnej wyodrębnione masy majątkowe – podobnie jak fundacje niesamodzielne^[102]. W tym sensie zbliżone są one raczej do darowizny, której może towarzyszyć polecenie, czyli obciążenie obdarowanego obowiązkiem oznaczonego działania lub zaniechania^[103]. W szczególnych okolicznościach rozważać można także zakwalifikowanie ich jako czynności powierniczej. W związku z powyższym należy podzielić pogląd, że do pobożnych fundacji opisanych w prawie kanonicznym nie mają zastosowania przepisy art. 26 Konkordatu, art. 58 u.s.p.k.k. ani u.f.^[104]

Fundacje w prawie powszechnie obowiązującym uzyskują osobowość prawną w chwili wpisu do KRS-u. Stosuje się do nich przepisy u.f. W niemal wszystkich wcześniej wymienionych ustawach wyznaniowych określono jednak szczególne rozwiązania z zakresu nadzoru nad fundacją kościelną oraz przeznaczenia majątku po jej likwidacji^[105]. Oznacza to, że fundacje kościelne zakładane przez uprawnione podmioty na podstawie ustaw wyznaniowych (z wyłączeniem u.s.p.g.w.ż.) funkcjonują w szczególnym reżimie prawnym.

Szczególne regulacje wprowadzają dodatkowy (obok sądu powszechnego, właściwego ministra i starosty powiatowego^[106]) podmiot uprawniony do nadzoru nad fundacją kościelną – kościelną osobę prawną będącą fundatorem lub inną wskazaną w statucie fundacji. W razie stwierdzenia nieprawidłowości w zarządzaniu fundacją, właściwy organ przed zastosowaniem środków opisanych w u.f., zwraca się do kościelnej osoby prawnej sprawującej nadzór nad fundacją, wyznaczając termin nie krótszy niż trzy miesiące na usunięcie nieprawidłowości. Dopiero po bezskutecznym upływie tego terminu można stosować środki określone w przepisach o fundacjach. Jak słusznie zauważył B. Rakoczy, podmiot sprawujący nadzór nad kościelną fundacją Kościoła katolickiego realizuje to zadanie jedynie w granicach prawa kanonicznego i nie może wykonywać kompetencji, które ustawodawca przyznał wyłącznie organom władzy publicznej^[107]. Ponadto, podmiot sprawujący nadzór powinien badać, czy w swej działalności fundacja kościelna przestrzega zarówno prawa powszechnie obowiązującego, jak i prawa kanonicznego, a w wypadku naruszenia przepisów tego ostatniego, możliwe jest zastosowanie środków zmierzających do likwidacji fundacji^[108].

W razie konieczności poddania fundacji zarządowi przymusowemu^[109], zarząd będzie sprawowała kościelna osoba prawna wyznaczona przez wskazaną w ustawie wyznaniowej władzę kościelną^[110]. Fundacjom założonym przez osoby prawne Kościoła katolickiego zarządcę przymusowego wyznacza Prezydium Konferencji Episkopatu Polski. W odniesieniu do pozostałych wspólnot religijnych podmiotem uprawnionym do wyznaczenia zarządcy przymusowego jest: w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym – Święty Sobór Biskupów; w Kościele Chrześcijan Baptystów – Rada Kościoła; w Kościele Polskokatolickim – Rada Synodalna; w Kościele Katolickim Mariawitów – Rada Przełożonych; w Kościele Starokatolickim Mariawitów – Rada Kościoła; w Kościele Zielonoświątkowym – Naczelna Rada Kościoła. Natomiast w art. 31 ust. 4 u.s.p.k.a.d.s. wskazuje się, że zarząd przymusowy będzie „wykonywany przez Zarząd Kościoła”.

O przeznaczeniu majątku po zlikwidowanej fundacji decyduje jej statut. W wypadku braku odpowiednich regulacji statutowych, indywidualna ustawa wyznaniowa określa podmioty, na które przechodzi majątek fundacji. Rozwiązania ustawowe można podzielić na kilka grup.

W stosunku do Kościoła katolickiego oraz Kościoła prawosławnego zastosowano rozwiązanie, zgodnie z którym przeznaczenie majątku zlikwidowanej fundacji uzależnione jest od kraju jego położenia. Majątek znajdujący się w kraju przechodzi na nadrzędną osobę prawną, a jeżeli taka osoba nie istnieje albo nie działa w Polsce, majątek przechodzi na Konferencję Episkopatu Polski lub Konferencję Wyższych Przełożonych Zakonnych (męskich lub żeńskich)^[111]. Analogiczne rozwiązanie dotyczy Kościoła prawosławnego, z tym że jeśli nadrzędna kościelna osoba prawna nie istnieje, majątek przechodzi na Kościół jako całość^[112]. Zdaniem B. Rakoczego, kościelną osobą prawną nadrzędną nad fundacją kościelną jest kościelna osoba prawna będąca fundatorem tejże fundacji^[113]. Jeśli natomiast majątek zlikwidowanej fundacji kościelnej znajduje się za granicą, o jej przeznaczeniu decyduje Konferencja Episkopatu Polski lub wyższy przełożony zakonny (w Kościele prawosławnym – Święty Sobór Biskupów). Nieco odmienne rozwiązanie zastosowano w u.s.p.k.ch.b. i u.s.p.k.p. Jeżeli statut fundacji kościelnej Kościoła Chrześcijan Baptystów nie stanowi inaczej, to w wypadku likwidacji tej fundacji jej majątek znajdujący się w kraju przechodzi na Kościół jako całość, zaś o przeznaczeniu majątku znajdującego się za granicą decyduje Rada Kościoła (Rada Synodalna w przypadku Kościoła Polskokatolickiego).

W przypadku czterech wspólnot religijnych ustawowe rozwiązanie opiera się na każdorazowej decyzji kompetentnej władzy kościelnej co do przeznaczenia majątku. W art. 31 ust. 5 u.s.p.k.a.d.s. wskazano, że w wypadku braku uregulowania tej kwestii w statucie fundacji, w razie likwidacji fundacji kościelnej „o przeznaczeniu jej majątku znajdującego się w kraju lub za granicą zadecyduje Zarząd Kościoła”. W Kościele Katolickim Mariawitów podmiotem uprawnionym do zadecydowania o przeznaczeniu majątku jest Rada Przełożonych, w Kościele Starokatolickim Mariawitów – Rada Kościoła, a w Kościele Zielonoświątkowym – Naczelna Rada Kościoła. Przy czym w trzech ostatnich przypadkach przepis ustawowy nie wskazuje expressis verbis, że chodzi o majątek znajdujący się w „kraju lub za granicą”, lecz zastosowano ogólniejsze sformułowanie: „o przeznaczeniu jej majątku zadecyduje”.

Natomiast majątek pozostały po likwidacji fundacji kościelnych Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego, jeżeli statut fundacji nie stanowi inaczej, przechodzi na Kościół jako całość (art. 32 ust. 3 u.s.p.k.a.d.s.).

6. Nabycie osobowości prawnej w drodze wpisu do Rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych

Tryb ten ma zastosowanie do kościołów i innych związków wyznaniowych, których sytuacja prawna nie jest uregulowana w indywidualnej ustawie wyznaniowej. Takie wspólnoty konfesyjne uzyskują osobowość prawną na podstawie art. 34 ust. 2 u.g.w.s.w. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji wydaje decyzję ostateczną o wpisie do Rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych prowadzonego przez tegoż Ministra. Nie ulega jednak wątpliwości, że to wpis do rejestru, a nie wydanie decyzji, ma konstytutywne znaczenie dla uzyskania osobowości prawnej^[114].

W sprawach majątkowych kościoły i inne związki wyznaniowe działają poprzez swoje osoby prawne (art. 28 ust. 1 u.g.w.s.w.). Zgodnie z art. 28 ust. 2 u.g.w.s.w. osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych, ich organy, zakres kompetencji i sposób powoływania oraz reprezentacji określają statuty. Z chwilą wpisu osobowość prawną uzyskują także jednostki organizacyjne, zakony i diakonaty, o ile statut związku wyznaniowego przewiduje posiadanie przez nie osobowości prawnej^[115]. Jeżeli kościół lub inny związek wyznaniowy przewiduje tworzenie jednostek organizacyjnych mających osobowość prawną, statut powinien określać: ich nazwy, teren działania, siedziby, zakres uprawnień, zasady tworzenia, znoszenia i przekształcania tych jednostek, ich organy, zakres kompetencji, tryb podejmowania decyzji, sposób powoływania i odwoływania tych organów, sposób reprezentowania ich na zewnątrz oraz zaciągania przez nie zobowiązań majątkowych, a także przeznaczenie majątku pozostałego po zakończeniu likwidacji osoby prawnej kościoła lub innego związku wyznaniowego (art. 32 ust. 3 u.g.w.s.w.). Jeżeli kościół lub inny związek wyznaniowy przewiduje tworzenie jednostek organizacyjnych bez osobowości prawnej, w statucie powinny być określone: nazwy, zasady tworzenia, znoszenia i przekształcania tych jednostek (art. 32 ust. 5 u.g.w.s.w.).

7. Podsumowanie

Kościelne jednostki organizacyjne, które nabyły osobowość prawną zgodnie z prawem wewnętrznym związku wyznaniowego, muszą uzyskać także osobowość prawną w prawie polskim, by funkcjonować w obrocie regulowanym tym prawem. Proces ten wymaga współdziałania wspólnoty religijnej i państwa, a zatem pozostaje w obszarze spraw mieszanych.

Analiza ustaw partykularnych oraz u.g.w.s.w. wykazała, że w prawie polskim kościelne jednostki organizacyjne uzyskują osobowość prawną w bardzo zróżnicowany sposób. W doktrynie wyróżnia się pięć sposobów nabywania osobowości prawnej przez kościelne jednostki organizacyjne: z mocy prawa (ex lege), w trybie powiadomienia właściwego organu administracji państwowej, w drodze wydania rozporządzenia przez ministra właściwego do spraw wyznań religijnych, dzięki rejestracji sądowej w Krajowym Rejestrze Sądowym, a także poprzez wpis do Rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych. Pierwsze cztery sposoby są właściwe co do zasady dla wspólnot religijnych, których status prawny określa indywidualna ustawa wyznaniowa. Ostatni tryb stosuje się do związków wyznaniowych, które działają na podstawie u.g.w.s.w.

W indywidualnych ustawach wyznaniowych przyjęto zasadę, że Kościół jako całość oraz jego jednostki organizacyjne istniejące w dniu wejścia w życie ustawy nabywają osobowość prawną z mocy prawa (ex lege). Natomiast w wypadku utworzenia takiej kościelnej osoby prawnej po wejściu w życie ustawy wyznaniowej, zasadą pozostaje nabywanie osobowości prawnej z chwilą powiadomienia o jej utworzeniu właściwego organu administracji państwowej. Powiadomienie to ma charakter konstytutywny. Inne jednostki organizacyjne wspólnot religijnych mogą uzyskać osobowość prawną w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw wyznań religijnych albo w trybie rejestracji w KRS-ie. Kościelne jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej działają, co do zasady, w ramach kościelnych osób prawnych, które je powołały.

Stowarzyszenia wyznaniowe funkcjonują generalnie na podstawie u.p.s. Sprawami uregulowanymi odrębnie w indywidualnych ustawach wyznaniowych są: cofnięcie aprobaty kościelnej, rozwiązanie stowarzyszenia i przeznaczenie majątku po zlikwidowanym stowarzyszeniu. Cofnięcie aprobaty kościelnej nie powoduje rozwiązania stowarzyszenia, lecz utratę wyznaniowego charakteru. Prawo powszechnie obowiązujące nie przewiduje jednak możliwości wyegzekwowania tej zmiany chociażby w obszarze nazwy, jaką posługuje się stowarzyszenie.

W niemal wszystkich ustawach wyznaniowych określono szczególne rozwiązania z zakresu nadzoru nad fundacją kościelną oraz przeznaczenia majątku po jej likwidacji. W wypadku kościelnych fundacji nadzór sprawuje dodatkowy podmiot w postaci kościelnej osoby prawnej – fundatora albo innego podmiotu określonego w statucie fundacji – lecz tylko w granicach prawa kościelnego. O wyznaczeniu zarządcy przymusowego decyduje kompetentna władza kościelna. W przypadku Kościoła katolickiego będzie to Prezydium KEP-u. O przeznaczeniu majątku po zlikwidowanej fundacji decyduje jej statut. Jeśli w statucie fundacji brak jest stosownej regulacji, majątek po zlikwidowanej fundacji kościelnej przechodzi – w zależności od regulacji przyjętej w konkretnej ustawie partykularnej – na nadrzędną kościelną osobę prawną w kraju, a w wypadku jej braku na KEP lub Konferencję Wyższych Przełożonych Zakonnych (męskich lub żeńskich) w wypadku Kościoła katolickiego lub na Kościół jako całość w wypadku Kościoła prawosławnego; od razu na Kościół jako całość albo decyduje o tym kompetentna władza kościelna.

Cenną inicjatywą byłoby uproszczenie zasad nabywania osobowości prawnej przez kościelne jednostki organizacyjne. Być może właściwym kierunkiem pozwalającym osiągnąć ten cel byłoby stworzenie rejestru tego rodzaju podmiotów – nie w celu reglamentacji uprawnień, lecz wręcz przeciwnie – dla uproszczenia procedur oraz zapewnienia pewności obrotu prawnego.